5. Fazy powojennego wzrostu i finansowania ubezpieczenia społecznego.pdf

5. Fazy powojennego

wzrostu

i finansowania

ubezpieczenia

spolecznego

5.1. Stan i zakres

ubezpieczenia

Cechy

ogólne.

Ubezpieczenie

spoleczne

w okresie

od zakonczenia

drugiej woj-

ny swiatowej do czasu kryzysu naftowego

lat siedemdziesiatych

stalo sie trwalym

i znaczacym

elementem

zycia spolecznego.

Mialo

swój aspekt

polityczny,

spo-

leczny i gospodarczy.

Jego wplyw nie ograniczal

sie tylko do sfery materialnej.

Mimo ze jego celem jest zapewnienie

godziwych warunków

bytu, oddzialuje

ono

silnie na róznorodne

dziedziny

zycia. Ksztaltujac

swiadomosc

i postawe

ludzi,

wywiera wplyw na ich postepowanie

i ukierunkowanie

dzialalnosci,

przekonania

polityczne,

poczucie

bezpieczenstwa

i ocene jakosci zycia, stosunki

miedzyludz-

kie, rodzinne

i obyczajowe.

Rozwój

ubezpieczenia

swiadczy o postepie

spolecz-

nym. Jest on jednak

w silnym stopniu

uwarunkowany

stopniem

rozwoju

gospo-

darczego.

Istnieja

wprawdzie

kraje wysoko gospodarczo

rozwiniete,

jak np. Sta-

ny Zjednoczone,

o nieproporcjonalnie

do tego niskim stopniu

rozwoju

ubezpie-

czenia

spolecznego,

ale

sa one

wyjatkami,

które

potwierdzaja

raczej

regule.

W miare

rozwoju

gospodarczego

ulega bowiem

rozszerzeniu

zakres podmioto-

wy i przedmiotowy

ubezpieczenia,

zwieksza sie wysokosc swiadczen

i ich ogólny

udzial w zaspokajaniu potrzeb.

Poza rozszerzeniem ubezpieczenia na poszczególne typy ryzyka i upowszech-

nieniem go w kolejnych krajach (ten etap dla Europy nalezy uwazac za zamkniety)

dla rozwoju ubezpieczenia

spolecznego

charakterystyczne

staly sie trzy elementy:

1) wprowadzenie

stalej waloryzacji

swiadczen

w powiazaniu

ze zmianami

kosztów

utrzymania

i plac;

2) rozszerzenie

ubezpieczenia

spolecznego

na pozapracownicze

grupy za-

trudnionych;

3) rozbudowa

swiadczen zwiazanych z niepelnosprawnoscia

i z rehabilitacja

zawodowa·

Ekspansja na grupy pozapracownicze. Rozszerzenie

ubezpieczenia

spolecz-

nego

na pozapracownicze

grupy zatrudnionych

mialo

miejsce

zarówno

w kra-

jach o gospodarce

planowej, jak i wolnorynkowej,

odnosilo

sie jednak

do innego

kregu

osób. W 1964 r. w Zwiazku

Radzieckim

wydano

ustawe

o rentach

i zasil-

kach

dla czlonków

kolchozów.

Warunki

pracy

kolchozników

byly regulowane

prawem

kolchozowym,

a nie prawem

pracy i nie byli oni uwazani

za pracowni-

ków w sensie prawnym.

Do tego czasu nie korzystali

ze swiadczen

ubezpiecze-

niowych,

a jedynie

pewnych

form

pomocowych

zgodnie

normami

we-

wnatrzkolchozowymi.

Byli objeci

tylko bezplatna

opieka

lecznicza

panstwowej

sluzby zdrowia.

Podobnie

w innych europejskich

krajach

socjalistycznych

ubez-

pieczeniem

spolecznym,

lacznie

z zasilkami

rodzinnymi,

zostali

objeci czlonko-

wie rolniczych

spóldzielni

produkcyjnych:

najpierw

w Czechoslowacji

w ogra-

niczonym

zakresie

juz w 1949 r., a kompleksowo

w 1964 r., na Wegrzech

stop-

niowo od 1958 r., w Bulgarii

od 1956 r., Rumunii

od 1967 r.

W krajach Europy

Zachodniej,

stosujacych

technike

administracyjno-finan-

sowa ubezpieczenia

spolecznego,

stworzono

systemy ubezpieczenia

dla prowa-

dzacych wlasna

dzialalnosc

zarobkowa.

RFN w 1962 r. rozszerzyla

istniejacy

1938 r. system ubezpieczenia

spolecznego

rzemieslników.

Reformy

z lat 1972-

-1973

stworzyly dobrowolne

lub obowiazkowe

ubezpieczenie

rentowe

dla osób

o wolnych zawodach

i samodzielnych

rolników.

W Belgii poczatki

takiego

ubez-

pieczenia

datuja

sie od 1956 r. W 1967 r. wprowadzono

tam kompleksowy

sys-

tem dla wszystkich samodzielnie

pracujacych.

We Francji

ustawa z 1946 r. przy-

niosla rozszerzenie

przymusowego

ubezpieczenia

spolecznego

na pozapracow-

nicze grupy zatrudnionych.

W 1948 r. stworzono

osobne

ubezpieczenie

emery-

talne dla samodzielnie

pracujacych

w przemysle

i handlu,

rzemiosle

i w wolnych

zawodach,

jak

równiez

w rolnictwie.

Renty

dla samodzielnie

gospodarujacych

rolników

wprowadzono

we Francji

w 1952 r., w RFN

i we Wloszech

w 1957 r.,

opieke

lekarska

we Wloszech

w 1954 r., we Francji w 1960 r., w RFN w 1972 r.,

zasilki rodzinne

we Francji w 1946 r., w RFN w 1954 r., we Wloszech

od 1967 r.

W wyniku tego doszlo do upowszechnienia

systemu swiadczen wsród ogólu lud-

nosci poszczególnych

krajów.

Ubezpieczeniem

wypadkowym

i chorobowym

w Europie

zostali

objeci

wszyscy pracujacy.

W RFN w polowie

lat siedemdziesiatych

chorobowym

ubez-

pieczeniem

spolecznym

bylo

objete

90,8%

ludnosci,

poniewaz

tradycyjnie

w przeciwienstwie

do innych krajów - nie obejmowalo

ono i nadal nie obejmuje

grupy pracujacych

o najwyzszych

dochodach,

a 8,6% ubezpieczeniem

prywat-

nym; poza ubezpieczeniem

pozostawalo

0,6% ludnosci.

W zakresie upowszechnienia

swiadczen wazna role spelniaja

równiez zasilki

rodzinne.

W angielsko-skandynawskim

systemie

zaopatrzeniowym

objely

one

ogól ludnosci,

podobnie

w RFN i od 1971 r. w Belgii. W krajach

socjalistycznych,

w Czechoslowacji,

Rumunii

i na Wegrzech,

juz

przed

1970 r. otrzymywali

czlonkowie

rolniczych

spóldzielni

produkcyjnych,

studenci

w Czechoslowacji

i na Wegrzech,

ogól ludnosci

zas w NRD

i w Zwiazku

Radzieckim.

W rozbudo-

wie systemu

zasilków rodzinnych

coraz wyrazniej

widac idee przejecia

kosztów

wychowania mlodego

pokolenia

przez ogól spoleczenstwa,

podobnie

ma sie rzecz

z osobami

kalekimi,

a szerzej

niepelnosprawnymi,

które

nigdy nie pracowaly.

Ciezar

ich utrzymania

przestaja

ponosic

tylko ich rodziny - cale spoleczenstwo

poprzez

zorganizowany

system zabezpieczenia

spolecznego

przejmuje

w coraz

wiekszej mierze ten obowiazek.

W ten sposób likwidowane

sa ogniska niedostat-

spowodowanego

niezaleznymi

wypadkami

losowymi

i wyrównywana

jest

szansa zyciowa osób i rodzin,

które

zostaly nimi dotkniete.

Swiadczenia

w tym

zakresie

maja z reguly charakter

zaopatrzeniowy,

a nie typowo ubezpieczeniowy.

Na przyklad

w Belgii system zabezpieczenia

opiera

sie na ubezpieczeniu

finan-

sowanym

przez

ubezpieczonych

i pracodawców,

wprowadzono

wiele lat temu

system zaopatrzeniowy

w stosunku

do kalek. W 1972 r. ustalono

cztery rodzaje

zasilków pokrywanych

w calosci przez budzet

panstwa

dla: ulomnych,

niewido-

mych, gluchych i niemych oraz osób o stalej niezdolnosci

do pracy, jesli nie maja

dochodów

ponad

ustalone

minimum.

5.2. Finansowanie

swiadczen

i wielkosc

obciazen

Metody finansowania.

Rozwój

poszczególnych

form

zabezpieczenia

spolecz-

nego

zwieksza

zapotrzebowanie

srodki

finansowe

niezbedne

pokrycia

wzrastajacych

swiadczen,

stosownie

do nowych potrzeb

spolecznych.

Sposób

fi-

nansowania

swiadczen

jest zbiezny z przyjetym

systemem

i stanowi jego

ceche

charakterystyczna.

W zwiazku z tym mozna

wskazac na ubezpieczeniowa

tech-

nike finansowania,

technike

zaopatrzeniowa

oraz metode

charakterystyczna

dla

panstwowego

ubezpieczenia

spolecznego,

stosowana

w tym okresie

w krajach

socjalistycznych.

W krajach

stosujacych

system

ubezpieczeniowy

srodki

ubezpieczenie

spoleczne

pochodza

ze skladek

zróznicowanych

w zaleznosci

od rodzaju

ubez-

pieczenia

i platnych

oddzielnie

na rzecz

odpowiedniego

zakladu

ubezpieczen.

W kazdym rodzaju

ubezpieczenia

obowiazuja

odmienne

zasady, choc wszystkie

wywodza

sie z ubezpieczenia

niemieckiego

z XIX wieku, jak równiez

inna jest

wysokosc stawki skladkowej.

W ubezpieczeniu

chorobowym

oraz emerytalno-in-

walidzkim

skladka placona

jest albo w równej wysokosci przez pracownika

i pra-

codawce,

albo w wyzszej przez jednego

z nich.

Oba

te rodzaje

ubezpieczenia,

zwlaszcza emerytalno-inwalidzkie,

sa zwykle w pewnej mierze dofinansowywane

przez panstwo.

Koszt ubezpieczenia

wypadkowego,

jako ubezpieczenia

chronia-

cego pracodawce

przed

odpowiedzialnoscia

cywilna, ponosza

z reguly w calosci

pracodawcy

w wysokosci

pokrywajacej

swiadczenia.

Skladka

jest zróznicowana

w zaleznosci

od klasy niebezpieczenstwa

wypadkowego,

a wiec jest ona na przy-

klad wysoka dla górnictwa

i hutnictwa,

a niska dla biur i banków.

Zasilki rodzin-

ne, jako

czesc placy,

pokrywane

sa w calosci

przez

pracodawców.

W okresie

powojennym

system rezerw kapitalowych

stracil na znaczeniu

i dochód

ubezpie-

czenia odtad

opieral

sie na biezacych wplywach skladkowych,

czyli na repartycji

prostej.

W systemach

zaopatrzeniowych

srodki pochodza

z podatków.

Wprowadza-

ne sa przy tym specjalne

podatki

celowe

zwiazane

z podatkiem

dochodowym

platnym

przez kazdego

obywatela.

Czasami

sa one okreslane

w zryczaltowanych

kwotach.

Podatki

te pobieraja

urzedy

skarbowe

razem

z podatkiem

dochodo-

wym. Stanowia

one dochód

panstwa

i sa odpowiednio

rozliczane

przez

organy

skarbowe.

Nazywane

sa skladkami

(contribution)

badz po prostu

podatkiem

plac (payrolltax). W krajach

skandynawskich

finansowaniem

ubezpieczenia

zaj-

muja

sie, oprócz

panstwa,

organy

samorzadu

terytorialnego.

System

rozliczen

wplywów jest skomplikowany.

Obciazaja

one wszystkich obywateli,

a nie bezpo-

srednio

koszty produkcji

w zakladach

pracy, tak jak to jest w systemie ubezpie-

czeniowym.

Natomiast

uzupelniajace

systemy

emerytalne

sa oparte

na sklad-

kach

obciazajacych

przede

wszystkim

pracodawców

i platne

bezposrednio

rzecz zakladu ubezpieczeniowego.

W systemach

ubezpieczenia

krajów socjalistycznych

swiadczenia

byly finan-

sowane glównie z budzetu

panstwa

na podstawie

planu

gospodarczego.

Skladki

zostaly

zachowane,

ale nie mialy wplywu na poziom

swiadczen.

Udzial

wydat-

ków na ubezpieczenie

spoleczne

w budzecie

panstwa

w krajach

socjalistycznych

wzrósl znaczaco

w Rumunii,

na Wegrzech,

a nieznacznie

w Bulgarii

i Zwiazku

Radzieckim.

Skladki nie byly dzielone

na poszczególne

typy ubezpieczenia

i byly

oplacane

przez zaklady pracy. W 1981 r. w Bulgarii wynosily 30% wydatków

place,

w Czechoslowacji

20%, w NRD

12,8-15,5%

- w zaleznosci

od branzy,

podobnie

w Rumunii

7-25%,

na Wegrzech

10%, w Zwiazku

Radzieckim

4,4-

-9%,

a od 1982 r. 4,4-14%

w zaleznosci

od branzy.

Skladke

od pracownika

cele emerytalne

zachowano

w NRD

w wysokosci

10%, na Wegrzech

3-10%

i w

2-4% wynagrodzenia.

Rumunii

na dodatkowa

emeryture

W NRD,

w zwiazku

z niska emerytura,

w latach

1971-1990

funkcjonowal

system dodatkowy,

którym

z koniecznosci

objeta

byla wiekszosc

pracowników.

Obciazenie finansowe. Ustalenie

proporcji

obciazen

na rzecz

ubezpieczenia

spolecznego

stanowi

wazny element

planowania.

W gospodarce

rynkowej

kra-

jów zachodnich

w okresie

kryzysu

energetycznego

w 1973 r. i po nim zwróco-

no szczególna

uwage

na wysokosc

obciazen

socjalnych,

przede

wszystkim

za-

bezpieczenia

spolecznego.

Swiadczenia

te staly sie elementem

przetargów

po-

litycznych

i budzily

wiele

emocji

- przede

wszystkim

z powodu

wzrastajacego

bezrobocia.

W zwiazku

z potrzeba

rozpoznania

sytuacji w zakresie

obciazen

finanso-

wych Miedzynarodowe

Biuro

Pracy

przeprowadzilo

analize

rozwoju

ubezpie-

czen.

W analizie

tej

do zabezpieczenia

spolecznego

zaliczono

rózne

systemy

ubezpieczenia

wraz

z zasilkami

rodzinnymi,

z wylaczeniem

jednak

odrebnych

systemów dla sluzby publicznej

i wojskowej,

swiadczen opieki spolecznej

i swiad-

czen dla ofiar wojny oraz wydatków

na publiczna

sluzbe zdrowia. Analiza

objela

podstawowy

zakres swiadczen na zasadzie ubezpieczenia

i zaopatrzenia

spolecz-

nego. Za podstawe

porównan

przyjeto

dochód

na cele swiadczen.

W 23 krajach,

w tym 3 socjalistycznych,

w odniesieniu

do których

rozporzadza

sie pelnymi

da-

nymi, wskaznik

wzrostu

dochodu

zabezpieczenia

spolecznego

w 1977 r. w sto-

do 1960 r. (= 100) wyniósl srednio

sunku

408, podczas

gdy wskaznik

produktu

wewnetrznego

brutto

lub produkcji

materialnej

netto

tylko

229. Tym

samym

tempo

rozwoju

zabezpieczenia

spolecznego

wyprzedzalo

znacznie

tempo

roz-

woju gospodarczego.

W konsekwencji

udzial

dochodu

zabezpieczenia

spolecz-

nego

w stosunku

do produkcji

materialnej

brutto

w krajach

socjalistycznych

badz produktu

krajowego

brutto

w krajach

kapitalistycznych

gospodarczo

wyso-

ko rozwinietych

znacznie

(w Holandii

i Szwecji) przekroczyl

10 punktów

procen-

towych, 7 punktów

procentowych

w Belgii, Danii,

Francji,

Norwegii,

Hiszpanii.

W tej grupie

znalazly

sie nie tylko kraje

skandynawskie,

stosujace

technike

za-

opatrzenia

spolecznego,

ale i kraje stosujace

technike

ubezpieczeniowa.

Wysoki

wskaznik wzrostu

dochodu

zabezpieczenia

spolecznego

w Hiszpanii

i Portugalii

swiadczy

o szybkiej

rozbudowie

systemów

ubezpieczenia

w tych krajach,

tym

bardziej

ze poczatkowo

poziom

ubezpieczenia

byl w nich znacznie

nizszy.

Udzial

dochodu

zabezpieczenia

spolecznego

w produkcji

materialnej

netto

w 1977 r. w europejskich

krajach

o gospodarce

planowej

wynosil: w Rumunii

7,4%, w Polsce

9,2%, w NRD

16,1%. W europejskich

krajach

gospodarki

ryn-

kowej udzial tego dochodu

w produkcie

krajowym

brutto

ksztaltowal

sie naste-

pujaco: wyjatkowo

niski w Wielkiej

Brytanii - 8,3%, w innych wahal sie od 10%

(Grecja,

Portugalia)

20%

(Belgia,

Szwecja),

a nawet

23,2%

w Holandii.

W pozaeuropejskich

krajach

anglosaskich

wynosil od 7% w Stanach

Zjednoczo-

nych do 12,2% w Nowej Zelandii.

W latach

1960-1977

doszlo do szybkiego i znacznego

wzrostu

kosztu zabez-

pieczenia

spolecznego

w zachodnich

krajach

europejskich

i wysoko rozwinietych

anglosaskich

krajach

pozaeuropejskich,

przy

jednoczesnym

wysokim

tempie

wzrostu

gospodarczego.

W Austrii,

Belgii, RFN, Holandii

i Szwajcarii swiadcze-

nia

zabezpieczenia

spolecznego

w coraz

wiekszym

stopniu

byly finansowane

ze srodków

publicznych,

osiagajac

14-32%

wplywów. Podobnie

rzecz sie miala

w Danii.

Natomiast

udzial

srodków

publicznych

zmniejszyl

sie w pozostalych

krajach

skandynawskich

(Finlandii,

Norwegii,

Szwecji) oraz w Wielkiej Brytanii.

Przyczyna

tego

bylo

wprowadzenie

tych

krajach

uzupelniajacych

syste-

mów ubezpieczenia

emerytalnego

pracowników,

które

obciazaly

pracodawców

niezaleznie

od powszechnych

swiadczen

zaopatrzeniowych.

Udzial srodków

pu-

blicznych w latach

1976-1977

w finansowaniu

zabezpieczenia

spolecznego

me-

toda

zaopatrzeniowa

byl bardzo

wysoki:

w Nowej

Zelandii

95,8%,

Australii

77,2%, Kanadzie

70,9%, natomiast

bardzo

niski w Stanach

Zjednoczonych

- tyl-

ko 6,2%, co swiadczy o stosowaniu

odmiennej

metody,

innej organizacji

i innej

koncepcji

ubezpieczenia

w tym kraju. Ogólnie obserwuje

sie zwiekszanie

udzialu

srodków

publicznych

w systemach

ubezpieczenia

spolecznego.

Udzial

ten jest

wyzszy w przypadku

stosowania

w szerszym zakresie

techniki

zaopatrzeniowej.

Na przyklad

w Nowej Zelandii

i Danii prawie

calosc wydatków

byla pokrywana

ze srodków

publicznych.

Jest to rozwiazanie

skrajne

i niejako

modelowe.

Po 1945 r. nastapil

znaczacy wzrost swiadczen w stosunku

do okresu przed-

wojennego.

W 1980 r. przecietna

emerytura

liczona jako

procent

od wynagro-

dzenia

robotnika

w przemysle

przetwórczym

wzrosla

w stosunku

sytuacji

z 1939 r. w Danii

z 22 do 29%, Niemczech

z 19 do 49%, we Wloszech

z 15 do

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: