WYKŁAD Socjalizacja i wychowanie.doc

Socjalizacja i wychowanie

Czy człowiek może żyć niezależnie od społeczeństwa?

          istota ludzka musi zaspokajać swoje podstawowe potrzeby życiowe (jedzenie, ubranie, mieszkanie)

          rozum, mowa i inne zdolności mogą rozwijać się tylko poprzez życie w społeczeństwie

          cała wiedza odosobnionych jednostek ginęłaby wraz z ich śmiercią

          nie powstałaby i nie rozwinęłaby się kultura

          bez umiejętności mowy, nie bylibyśmy w stanie tak szybko się uczyć, dzielić się doświadczeniami i współpracować

          „dzikie dzieci” nie miały możliwości rozwinięcia swojego umysłu i jaźni w takim stopniu jak ich rówieśnicy wychowujący się  w rodzinie, szkole, narodzie

          człowiek żyjący w odosobnieniu nie jest w stanie rozwinąć swojej osobowości jako istota społeczno-moralna

Pojęcie socjalizacji

          Wg J. Szczepańskiego „proces przekształcania biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego”.

          Wg N. Goodmana „dojrzała jednostka ludzka jest rezultatem nieprzerwanego procesu społecznej interakcji, który pozwolił jej rozwinąć tożsamość, przekonania i wiele umiejętności niezbędnych do aktywnego udziału w społeczeństwie”.

          Słownik pojęć socjologicznych „proces przyswajania przez jednostkę wiedzy, umiejętności i dyspozycji, czyniący ją zdolną do życia w społeczeństwie”.

          Wg R.B. Woźniaka „proces uczenia się społecznego, dzięki któremu jednostka (zwykle dziecko) zaczyna poznawać i realizować system wartości, postawy i podstawową strukturę przekonań pochodzących od dominujących instytucji i reprezentantów społeczeństwa, a także identyfikować się z nimi”.

Stadia socjalizacji G.H. Meada

1. Stadium zabawy - początkowe stadium rozwoju w okresie porozumiewania się słowami. W toku zabawy dzieci uczą się odgrywania ról innych niż swoje, tym samym uczą się przyjmowania innej perspektywy oglądu zdarzeń niż własna.
2. Zorganizowana gra – w grach pojawiają się liczniejsze role oraz zależności między nimi. Można mówić o miejscu w wykonywanej grze, w przewidzianym systemie ról.
3. Uogólniony inny – polega na zdobyciu umiejętności spojrzenia na siebie nie tylko z punktu widzenia konkretnej osoby albo wykonywanej roli, ale także z perspektywy potrzeb i wymagań określonej wspólnoty. Układem odniesienia nie są już tylko przepisy gry, ale zasady istniejące w życiu, wartości i normy różnych osób i grup społecznych.

Stadia socjalizacji J. Piageta

1. Stadium sensomotoryczne (trwa od niemowlęctwa do ukończenia drugiego roku życia) – dziecko ogranicza się przede wszystkim do bezpośrednich doznań zmysłowych. Dziecko nie potrafi posługiwać się symbolami.
2. Stadium przedoperacyjne (trwa od 2 do 7 roku życia) – w tym czasie dzieci szybko uczą się posługiwać się symbolami, zwłaszcza językiem. Odróżniają przedmioty od symboli, ale nie potrafią ujmować wielu zjawisk w kategoriach abstrakcyjnych. Odzwierciedlanie rzeczywistości z innej perspektywy niż własna wciąż sprawia dzieciom dużą trudność. Dominuje egocentryczne spojrzenie na świat.
3. Stadium operacji konkretnych (trwa od 7 do 11 roku życia) – w tym czasie dziecko rozwija umiejętność logicznego myślenia, potrafi ujmować w ciągi wydarzenia przyczynowo – skutkowe, potrafi oderwać się od własnego punktu widzenia i przyjąć perspektywę innych ludzi.
4. Stadium operacji formalnych (rozpoczyna się ok. 12 roku życia bądź na początku okresu dojrzewania) -  pojawia się możliwość myślenia w kategoriach abstrakcyjnych. Znacznie poszerza to zakres wyobraźni. Pojawia się umiejętność przekraczania granic czasowych i przestrzennych. Możliwe jest nie tylko przyswojenie sobie alternatywnych poglądów w stosunku do własnych, ale także wyobrażanie sobie co myślą i czują inne osoby. Wzrasta zainteresowanie problematyką moralną.

Stadia socjalizacji Z. Freuda

1. Faza oralna (okres noworodkowy i niemowlęcy) – największą przyjemność daje dziecku ssanie lub gryzienie.
2. Faza analna (obejmuje drugi rok życia) – wiąże się ona z opanowywaniem umiejętności wypróżniania.
3. Faza falliczna (pojawia się między 3 a 5 rokiem życia) – stanowi okres wstępnej inicjacji seksualnej. Charakterystyczna jest dziecięca skłonność do preferowania pozytywnych związków emocjonalnych z rodzicem płci przeciwnej i elementów rywalizacji z rodzicem tej samej płci.
4. Faza latencji (trwa od 5 roku życia do początków dojrzewania) – w tym okresie na plan pierwszy wychodzą zadania związane z rozwojem umiejętności fizycznych i intelektualnych.
5. Faza genitalna (pojawia się wraz z rozpoczęciem okresu dojrzewania) – jej wyrazem jest odczuwanie przyjemności seksualnej, co umożliwia przyszłe życie seksualne.

Stadia socjalizacji E. Eriksona

Etap I

          Wymóg poczucia zaufania w opozycji do jego braku.

Etap II, (3 r. ż.)

          Określany jako walka o autonomię w opozycji do niepewności i poczucia wstydu. Dziecko zaczyna odkrywać możliwość ujawniania swej woli. Pojawiają się słowa „ja” i „ty”, a także „mnie” i „moje” oraz elementy związanej z tym naturalnej zaborczości dziecka.  Napięcie polega na tym, iż wczesne doświadczenia społeczne w uczeniu się nie są także wolne od porażek, co może powodować poczucie niepewności, a nawet swoistego wstydu. Dążenie do autonomii wymaga jednak ujawniania i egzekwowania własnej woli.

Etap III (4 r. ż. – 6 r. ż.)

          Wymóg inicjatywy w opozycji do poczucia winy. W tym okresie dziecko wykazuje ogromną inwencję, co często burzy wprowadzony przez dorosłych ład i porządek, stwarza spore pole do niepowodzeń, porażek i błędów. Ich doznawanie może powodować poczucie winy pozostające w opozycji do chęci mówienia i działania. Na tym etapie rodzi się sumienie, rozwija wyobraźnia. Szczególnego znaczenia nabiera przykład dorosłych. 

Etap IV (7 r. ż.– 12 r. ż.)

          Wymóg pilności, poczucia fachowości i chęci działania w opozycji do poczucia niższości, tzn. jeśli dziecko dobrze sobie radzi w grupach i organizacjach pozarodzinnych (szkoła), wówczas nabiera poczucia fachowości, pilności. Jeśli nie odnosi sukcesów, wówczas wytwarza w sobie kompleks niższości.

Etap V wiek dojrzewania

          Wymóg formowania poczucia tożsamości w opozycji jego zaburzeń, tzn. jeśli nastolatek potrafi nawiązywać więzi z innymi i odnosić sukcesy, a tym samym widzi siebie jako określoną osobę posiadającą konkretne cechy i umiejętności wówczas utrwala w sobie silne poczucie tożsamości. Jeśli kontakty z innymi i osiągnięcia są sporadyczne i zdominowane przez niepowodzenia, wówczas poczucie tożsamości nastolatka, czyli świadomości tego, kim jest, cechuje duża niestabilność i chaotyczność.

Etap VI młodość i wczesny okres dorosłości

          Wymóg dojrzałości do intymności w opozycji do poczucia izolacji, tzn. jeśli młody człowiek potrafi nawiązać stabilne i pozytywne związki uczuciowe, wówczas posiada tę umiejętność. Jeśli nie potrafi nawiązać stabilnych i pozytywnych związków uczuciowych to pojawia się bolesne poczucie samotności oraz izolacji.

Etap VII wiek dorosły, dojrzały człowiek

          Wymóg bycia twórczym i produktywnym w opozycji do koncentracji na sobie i stagnacji, tzn. jeśli człowiek jest aktywny i odnosi sukcesy w rodzinie, pracy, we własnym środowisku, wówczas ma poczucie bycia twórczym i aktywnym, przekonanie, że robi coś dla innych ludzi. Jeśli w tych sferach ma problemy i ponosi klęski, wówczas pojawia się koncentracja na problemach osobistych albo poczucie stagnacji.

Etap VIII 65 r. ż. – 75 r. ż..- wiek podeszły, 75 r. ż. – starość, 90 r. ż. - sędziwy

          Wymóg poczucia integralności w opozycji do rozpaczy, tzn. jeśli starsi ludzie patrzą wstecz odnajdują w swoim życiu ciągłość i sens, wówczas mają poczucie integralności. Jeśli nie potrafili wyjść poza krąg zainteresowań własną osobą i nie zrobili nic dla innych, wówczas w miarę zbliżania się do końca życia ogarnia ich coraz większa rozpacz.

Rodzaje socjalizacji

          SOCJALIZACJA PIERWOTNA – zachodzi w rodzinie i obejmuje okres wczesnego dzieciństwa.

          SOCJALIZACJA WTÓRNA  - odbywa się w każdej grupie, której członkiem staje się jednostka albo której członkiem pragnie się stać. Sprowadza się ona do przyswajania ról społecznych możliwych do odegrania w ramach instytucji i organizacji.

          RESOCJALIZACJA - przebudowa osobowości i zmiana tożsamości.

Zadania socjalizacji

W toku socjalizacji człowiek przyswaja sobie:

          Umiejętności interakcyjne – np. zdolność odczytywania stanów emocjonalnych z ekspresji twarzowych, zwłaszcza ekspresji związanych z emocjami społecznymi, które bywają odmienne w różnych kulturach (np. wstyd);

          Wartości, normy i wzory zachowań;

          Umiejętności manipulowania przedmiotami – jest to umiejętność niezbędna do przeżycia. Istota człowieczeństwa polega na tym, że dzięki przedmiotom nieustannie wykraczamy poza ograniczenia naszego ciała. Dzięki przedmiotom jesteśmy ludźmi i dzięki przedmiotom zachodzi nieustanna ewolucja kulturowa.

„Produkty” socjalizacji

1. Jaźń – to subiektywne poczucie istnienia, poczucie odrębności od innych ludzi. Posiadanie jaźni jest warunkiem koniecznym do funkcjonowania w społeczeństwie. Posiadam jaźń jeśli potrafię siebie rozpoznać w lustrze i oddzielić od zwierciadlanych odbić innych ludzi.
2. Tożsamość – zestaw cech uzależniony od pozycji społecznej, jaką się zajmuje, i od roli społecznej, jaką się wykonuje.
3. Osobowość – zestaw wszystkich tożsamości związanych ze wszystkimi rolami społecznymi, jakie odgrywa w rozmaitych kontekstach jednostka. Składają się nań indywidualne wzory zachowań, jednostkowa pamięć, wyobraźnia, przypisane genetycznie jednostce talenty, jej postawy, potrzeby, dyspozycje, motywacje i zainteresowania będące wynikiem wyposażenia genetycznego oraz wpływu środowiska, w którym się socjalizuje.

4 mechanizmy socjalizacji

          Naśladownictwo – związane z obserwowaniem zachowań a następnie odwzorowywaniem ich.

          Identyfikacja z innymi – odnoszenie się do wzorów osobowych, autorytetów, idoli.

          Uczestnictwo w interakcjach – przyswajanie elementów kultury (wartości, norm, wzorów zachowań), które przekształcają się w prywatne, indywidualne przekonania, poglądy, motywacje, aspiracje, predyspozycje, kanony moralne itp.

          Wychowanie – stosowanie tzw. wzmocnień pozytywnych i negatywnych (nagród i kar) by nauczyć tych sposobów zachowań i umiejętności, które są oczekiwane od jednostki w danej zbiorowości.

Trzy rewolucje w rozwoju osobowym dziecka

Źródło: Tomasello (2002), Kozłowski (2007), Białecka – Pikul (2002), Pinker (1995)

Główne koncepcje, kształtujące człowieka jako istotę społeczną

          koncepcja behawiorystyczna - środowisko, w którym żyje człowiek kształtuje go przez odpowiedni system kar i nagród. System ten wpajają określone zasady i formy zachowania.

          koncepcja psychoanalityczna- człowiek sam kieruje się własnymi potrzebami i popędami, które decydują o jego zachowaniu.

          koncepcja humanistyczna zarówno środowisko zewnętrzne jak i wewnętrzne ma wpływ na jego zachowanie, jednak ostatecznie działanie wypływa z przemyśleń i posiadanych wartości.

Socjalizacja jest dokonywana przez osoby różniące się pod względem wartości i norm.

Obecnie istnieje wiele instytucji socjalizujących, jak rodzina, szkoła, media, rówieśnicy, i każda może mieć własny system wartości.

W ten sposób normy rodzinne nie muszą pokrywać się z normami szkolnymi, a normy wyznawane przez profesora mogą pozostać w sprzeczności z normami rówieśników.