krąg nadłabski Madyda.doc

16. XII. 2004 r                                                                                                                prof. R. Madyda-Legutko

Krąg nadłabski kształtuje się w fazie A3 MOP i kontynuuje się przez cały okres wpływów rzymskich po wczesna fazę okresu wędrówek ludów.

Odrębność archeologiczna – związek z odrębnością plemion swebskich, które źródła pisane lokalizują nad Łabą à tworzą one tzw. krąg nadłabski.

Plemiona swebskie (krąg nadłabski) wg Tacyta:

·         Hermundurowie – środkowe Niemcy (Turyngia)

·         Longobardowie – nad dolną Łabą (po obu jej stronach)                 związek swebski

·         Semnoni – nad Hawelą i Sprawą

·         Markomanowie – Kotlina Czeska              ich kultura nawiązuje do kręgu nadłabskiego

·         Kwadowie – pd.-zach. Słowacja                                (wiele cech wspólnych)

Granice kręgu nadłabskiego:

·         Na zachód znajdowały się siedziby Germanów reńsko-wezerskich (nazwa, podobnie jak „krąg zachodniobałtyjski”, utworzona została przez XIX-wieczne językoznawstwo) – granica przebiega na wododziale Łaby i Wezery. We wczesnym okresie rzymskim kultura Germanów reńsko-wezerskich wchodzi na tereny środkowych Niemiec (później już nie)

·        

Granica północna przebiega przez Szlezwik-Holsztyn (jego pd. Część wchodzi jeszcze w zasięg kr. nadłabskiego, ale nie występuje tam typowa dla niego ceramika z odciskiem radełka, tzw. TERRINY)

·         Wschodnią granicę wyznacza zasięg grupy gustowskiej, która posiada pewne elementy nadłabskie, tak samo jak k. luboszycka z fazy B2 i grupa lubuska (ugrupowania nadodrzańskie)

W młodszym okresie rzymskim grupa dębczyńska także wykazuje powiązania z kręgiem nadłabskim, podczas gdy k. przeworska nie ma z nim żadnych powiązań.

Jutlandia, Wyspy Duńskie, pd. Szwecja, pd. Norwegia – kultury tych terenów traktowane są ogólnie – nie wydziela się jednostek kulturowych.

Zróżnicowanie lokalne kręgu nadłabskiego jest wyraźniejsze niż w k. przeworskiej, lecz pomimo to postrzegany jest jako całość.

Ogólna charakterystyka kręgu nadłabskiego:

·         gospodarka rolno-hodowlana

·         podobnie jak w innych kulturach, osady są otwarte – model budowli nawiązuje do tych znanych z k. luboszyckiej (naziemne, halowe konstrukcje słupowe)

·         podobny system wierzeń à obiekty kultowe (głównie Turyngia)

·         obrządek pogrzebowy ciałopalny (zwłaszcza we wczesnym okresie rzymskim) – groby męskie wyposażane są w broń od fazy A3 (zmieni się to w MOR) – tarcze, miecze, groty, ostrogi à od tego momentu mówimy o kręgu nadłabskim (wyrósł on z k. jastorfskiej)

·         od sąsiednich terenów wyróżnia kr. nadłabski przede wszystkim ceramika à TERRINY – szerokootworowe naczynia o czarnych, gładkich powierzchniach, zdobione ornamentem meandra w górnej części brzuśca, a niżej pasy ornamentu schodzące w dół (wykonywane za pomocą radełka/kółka zębatego); wczesny okres rzymski

WCZESNY OKRES RZYMSKI

Obrządek pogrzebowy:

·         dominuje ciałopalenie

·         na terenach nad dolną Łabą (Longobardowie), w Meklemburgii i pd. Szlezwiku-Holsztynie występują osobne cmentarzyska dla mężczyzn i kobiet (świadczy o tym charakter wyposażenia oraz analizy antropologiczne):

―      TYP RIESTE – męskie

―      TYP DARZAU – kobiece

·         Bardziej na pd. (u Semnonów i Hermundurów) występują cmentarzyska mieszane

·         Mała ilość pochówków szkieletowych – jeśli już, to bardzo bogato wyposażone à nawiązują do TYPU LUBIESZEWO, np. Marwedel – 2 bogato wyposażone pochówki z fazy B2, Witaszewice – k. Przeworska

Stanowiska o charakterze kultowym – Oberdorla (Turyngia):

·         Funkcjonuje we wczesnym i młodszym okresie rzymskim na obszarze kręgu nadłabskiego à pewna jedność całego kręgu (w k. wielbarskiej i przeworskiej, może z wyjątkiem Otalążki nad Pilicą, brak jest stanowisk kultowych)

·         Obiekt znajduje się na wolnej przestrzeni, nad jeziorem, do którego wrzucano różne przedmioty – nie jest to świątynia – składa się z części kultowej i części na deponowanie

·         Rekonstrukcja:

―      Dużo konstrukcji drewnianych

―      Fragmenty kości i ceramiki

―      Narzędzia drewniane

―      Wypleciony płot otaczał ołtarze (?) i wbite w ziemię pale

·         Drewniane idole antropomorficzne – 2 rodzaje:

―      O charakterze „widelców”

―      O charakterze słupów

FAZA B1

Zapinki:

·         A I 10-14

·         A II s. zach. 24-26 – typowe! Posiadają haczyk na cięciwę i ażurowe pochewki (w k. przeworskiej mamy do czynienia z serią wsch.)

·         Niewielka ilość fibul o charakterze interregionalnym, np. A68

·         A III - zapinki z oczkami rytymi i przewierconymi – faza B1 i B2

Pozostałe artefakty:

·         Noże i noże sierpikowate

·         Przęsliki

·         Okucia skrzyneczek i klucze z zamkami

·         Terriny

·         Szpile

·         Bransolety zakończone główkami zwierzęcymi

·         Wisiorki odwrotnie gruszkowate

·         Klamerki esowate

FAZA B2

Zapinki:

·         A V s. 9 – kolankowato zgięty kabłąk                                                                                                bardzo

·         A V s. 12 – kolankowato zgięty kabłąk, obudowa na sprężynę i cięciwę -   charakterystyczne

często srebrne, zdobione filigranem

·         Inne typy występują rzadziej, np. A II o taśmowatym kabłąku

Ozdoby i części stroju:

·         Szpile metalowe i kościane – rozmaicie ukształtowane, zagięte główki

·         Bransolety zakończone wydłużonymi, wężykowatymi główkami, ale nie typu pomorskiego (wielbarskiego)

·         Klamerki esowate

·         Wisiorki odwrotnie gruszkowate

·        

Sprzączki o szerokiej ramie kolistej, półkolistej lub prostokątnej - bardzo charakterystyczny jest podniesiony od środka brzeg (takie sprzączki znane są            również z k. luboszyckiej)

·         Silnie profilowane okucia końca pasa

Uzbrojenie:

·         Umba, np. z wysokim, tępym kolcem       podobne jak w k. przeworskiej

·         Groty

·        

RINGKNAUFSCHERT – miecze z rękojeścią zakończoną pierścieniem, od rozwiniętej fazy B2 do początków młodszego okresu rzymskiego

·         Trzewiki peltakształtne                                                       

·         Ostrogo krzesełkowate (w k. przeworskiej występują kabłąkowe)

Północna część kręgu nadłabskiego (Szlezwik-Holsztyn):

·         Brak terrin!

·         Pozostały inwentarz jak w reszcie kręgu nadłabskiego:

―      Rytualnie zgięty Ringknaufschwert

―      Trzewik peltakształtny

―      Okucia rogu do picia

―      Faza B2: umbo z wysokim, tępym kolcem, imacz z wyodrębnionymi płytkami do nitów,     v-kształtny trzewik zakończony kulką

MŁODSZY OKRES RZYMSKI

W okresie tym następuje generalna zmiana sytuacji – w fazie B2/C1 i C1 dochodzi do zmian o charakterze osadniczym à rozproszenie osadnictwa (migracje) – porzucenie starych osad i cmentarzysk oraz zakładanie nowych.

Brak takiej jedności jak we wczesnym okresie rzymskim (podobna sytuacja w POR) – wyraźny podział na 2 części:

·         północną

·         południową

Tłumaczy się to zjawisko migracją synchronizowaną z zanikiem Semnonów w źródłach antycznych.

Na początku III w., w 213 r za panowania Karakalli, pojawia się nowy lud – Alamanowie, którzy „wyrośli” z Semnonów (mają dużo wspólnego z kręgiem nadłabskim) à przesuwają się w kierunku pd.-wsch.

Nadal powstają duże halowe budynki oraz wciąż funkcjonuje Oberdorla.

Obrządku pogrzebowym zachodzą pewne zmiany:

·         północna część (Meklemburgia, Brandenburgia) – duże cmentarzyska ciałopalne (od fazy C1 po okres wędrówek ludów)

·         południowa część (Turyngia):

―      pochówki ciałopalne

―      powrót obrządku szkieletowego – pojedyncze pochowki na cmentarzyskach ciałopalnych à bogato wyposażane, głównie kobiece; Turyngia – nieduże cmentarzysko szkieletowe łączone z lokalną elitą (charakter książęcy)  - faza C2

Zanika zwyczaj wyposażania męskich pochówków w broń (czasem jest jeszcze obecna w fazie C1, lecz w fazie C2 i C3 w ogóle nie występuje).

Ceramika:

·         nadal lepiona ręcznie – charakterystyczne formy to misy szerokootworowe, tzw. SCHALENURNEN, które występują zarówno w pn. jak i pd. części kręgu nadłabskiego

·         tylko w części pd. występuje ceramika toczona na kole – granica przebiega na linii Berlina (na pn. od miasta nie ma naczyń toczonych)

·         jest to inny rodzaj ceramiki niż znana z Igołomii czy Zofipola – jest nieco podobna do ceramiki k. luboszyckiej

Wyznaczniki młodszego okresu rzymskiego:

·         fibule:

―      A VII – wszystkie cztery serie – wśród nich zapinki monstrualne z faz C1 i C2

―      Zapinki kuszowate z pełną, krótka pochewką z fazy C1b i C2 – ich nóżka może być rozmaicie ukształtowana (szpiczasta, prostokątna, trójkątna, trapezowato rozszerzona)

―      Zapinki tarczowate (nie posiadają kabłąka), np. w kształcie liści koniczyny, zoomorficzne; mogą mieć niskie lub wysokie pokrywy

―      Zapinki z tarczkami (kolistymi, owalnymi – faza C2 lub prostokątnymi – faza C2 i C3) nakładanymi na kabłąk

―      ZWIEBELKNOPFFIBELN – posiadają cebulowate guzki – IV w.

―      TYP NYDAM – krzyżowane fibule z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów

·         Omegowate sprzączki – typowe zapięcia pasa

·         Metalowe naszyjniki

·         Brak broni – tylko grociki strzał w grobach o charakterze książęcym (w fazie C2 występują także ostrogi nitowane)

·         Schalenurnen...