6. Tematy i motywy antyczne w twórczości St. Wyspiańskiego
W bogatym dorobku dramatopisarskim Wyspiańskiego, stanowiącym główną przesłankę jego wyjątkowej pozycji w piśmiennictwie tego okresu, wymienić można było pewne cykle czy kategorie rodzajowe na podstawie zbieżności tematycznej czy podobieństwa struktury. A więc:
· Dramaty osnute na motywach antycznych (Achilleis)
· Dramaty historyczne (utwory przynoszące reinterpretacje polskich walk narodowo-wyzwoleńczych XIX wieku) – Noc listopadowa, Wesele
· Dramaty w założeniu realistyczne i współczesne
Dramaty osnute na motywach antycznych (Achilleis)
Dramaty osnute na motywach antycznych były wyrazem klasycznego wykształcenia poety i wiążącej się z tym fascynacją kulturą, mitologią, religią i teatrem greckim. W literaturze greckiej przyciągały Wyspiańskiego i niepokoiły szczególnie jego wrażliwość i świadomość moralną jej heroiczny ton i jej tragiczny patos ze szczególnie urzekającą swą metafizyczną tajemniczością koncepcją losu, przeznaczenia. Los człowieka wydawał się być przesądzony wyrokiem sił nadnaturalnych albo winą tragiczną, zamykając go w kręgu bez wyjścia. Wolna wola, całkowicie bezsilna wobec konieczności nie dającej się uniknąć, mogła się wyrazić tylko w postawie na jaką człowiek zdobyć się potrafi w bezpośredniej konfrontacji z ciążącym nad nim fatalizmem losu. Może przyjąć wyzwanie, podjąć z nim walkę, która zeń wydobędzie całą jego wartość i wielkość, lub zejść mu z drogi, starać się wymknąć przeznaczeniu, ujawniając w tej próbie uchylenia się i ucieczki całą swoją małość i słabość.
Wątki i motywy antyczne, czerpane z mitów greckich, były dla Wyspiańskiego z reguły obrazową, rozwinięta w dramatycznej narracji metaforą, z którą wpisywał interesujące go, a zawsze aktualne problemy.
· Achilleis.
W dramacie tym, głównym problemem był problem samotności wielkich jednostek, które wysoko wyrastając ponad przeciętność zbiorowiska ludzkiego skazane są już przez sam ten fakt na swoistą izolację oraz problem celowości i sensu ich ofiary. Do takich samotników należą dwaj najznakomitsi, najszlachetniejsi, najbardziej bezinteresowni w swej odwadze i poświęceniu bohaterowie trojańscy, Hektor i Achilles. I to oni właśnie na mocy wyroków przeznaczenia zmierzyć się mają ze sobą w decydującej walce. Taki jest bowiem los, taka misja jednostek wielkich: rozbudzać i rozdmuchiwać w duszach ludzkich iskry bohaterstwa i poświęcenia. I jednocześnie, zgodnie z bliską mu wiarą w reinkarnację Wyspiański rozkładał owo wypełnienie wzniosłego posłannictwa na wielość kolejnych inkarnacji. Bohaterowie ustawicznie wracają, aby wciąż na nowo podejmować swój los.
Achilleis. Sceny dramatyczne – oparty na motywach Iliady dramat Stanisława Wyspiańskiego, powstały w 1903 roku, po raz pierwszy wystawiony na scenie w roku 1925.
Fabuła koncentruje się wokół oblężenia i upadku Troi, konstrukcja jest luźna, oparta na szybkiej zmianie planów i ostro kontrastujących pod względem nastroju scen. Utwór stanowi wyraz kontynuacji młodzieńczych zainteresowań Wyspiańskiego starożytnością, a zarazem przemiany poglądów na starożytność od wizji klasycznej (wyrażonej przez Winckelmanna) do nowej, opartej na myśli Friedricha Nietzschego, wyrażonej w Narodzinach tragedii z ducha muzyki, odnoszącej się bardziej do Grecji archaicznej niż hellenistycznej i dostrzegającej w niej pesymizm, tragizm i heroizm. Przejawem tej zmiany perspektywy patrzenia na starożytność jest odejście w twórczości Wyspiańskiego od pobocznych, późnych mitów hellenistycznych (Meleager, Protesilas i Laodamia) do pierwotnych mitów o bohaterach homeryckich. Mit w Achilleis przestaje pełnić typową dla literatury wieku XIX funkcję czysto estetyczną i fabułotwórczą, zaczyna natomiast pełnić funkcję kulturotwórczą.
Powstanie utworu
Utwór należy do grupy tzw. utworów antycznych, opartych na motywach przejętych z tradycji starożytności śródziemnomorskiej. Obok Achilleis znalazły się tam także takie utwory, jak Powrót Odysa, Protesilaos i Laodamia, Meleager, oraz Akropolis.
Achilleis powstawała powoli – od marca do października 1903, gdyż jednocześnie z tą sztuką Wyspiański pisał dramaty Bolesław Śmiały i Akropolis. Utwór powstawał przede wszystkim w Krakowie, ale także w Rymanowie podczas pobytu Wyspiańskiego na kuracji. Autor poświęcił również na pisanie utworu część swojego sierpniowego pobytu w Wenecji.
Bohaterowie
Achilles, Agamemnon, Odys, Parys, Priam, Laokoon, Tersytes, Ajas, Menelaos, Nestor, Chryzejda i Chryzes, Rezos, Pentezilea, Hipodamia, Patroklos, Diomedes, Marsjas, Hekabe, Kasandra, Afrodyta, Andromaka
Interpretacja motywów mitologicznych
Wykorzystanie i przetworzenie tradycji śródziemnomorskiej w Achilleis jest aktywną decyzją twórczą Wyspiańskiego. Jakkolwiek ta tematyka była znana i chętnie stosowana we współczesnej Wyspiańskiemu literaturze przez takich twórców jak Lucjan Rydel, autor Fereniki i Pejsidorosa (1908), czy Jerzy Żuławski, autor Erosa i Psyche (1904), a także Tadeusz Miciński i jego Bazylissa Teofanu (1904). Również w malarstwie podobne motywy pojawiały się do tej pory często. Spośród współczesnych Wyspiańskiemu malarzy zainteresowanych antykiem wymienia się Henryka Siemiradzkiego. Wyspiański dokonuje jednak swoistej reinterpretacji, łącząc tradycyjne motywy mitologiczne z wątkami ze współczesnej mu historii. Niektóre mity rozbudowuje po raz pierwszy w literaturze polskiej, pogłębiając je psychologicznie i przekształcając na sposób charakterystyczny dla naturalistów. Taką sceną jest np. scena odebrania córki przez Chryzesa. W Achilleis ujawnia się także ówczesna zmiana sposobu patrzenia na kulturę klasyczną, zaproponowanego przez Fryderyka Nietzschego. Nie jest to już idealizująca wizja zgodna z wizją Winckelmanna, lecz nawiązująca do pojęć pierwotności i żywiołowości wizja dionizyjska.
Dramaty historyczne (utwory przynoszące reinterpretacje polskich walk narodowo-wyzwoleńczych XIX wieku) – (Noc listopadowa, Wesele)
· Noc listopadowa
Do historii powstania z lat 1830-1831 powrócił Wyspiański raz jeszcze pod koniec swej twórczości w jednym z najbardziej frapujących poetycko i widowiskowo swoich dramatów, w Nocy listopadowej. Na to zdarzenie historyczne spojrzał tu z nieco innego punktu widzenia. W Nocy listopadowej mimo wszystkich klęsk i zagrożeń zaakcentowany został dobitnie nakaz walki za wszelką cenę. Dla narodu skazanego na niewolnicze spodlenie jest to jedyna historyczna alternatywa. Powstanie było zdrowym odruchem narodowego instynktu, było wyrazem woli niepodległego istnienia. Ta myśl wyrażona została w Nocy listopadowej poprzez uruchomienie fantastycznej aparatury symboliczno-ekspresjonistycznej, w której historia zmieszała się z nadbudowującą się nad nią mitologią. Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku Łazienkowskiego, ozywając w noc listopadową, włączają się w działania ludzkie, inspirują je i aranżują. Wydarzenia tej nocy zdają się powtarzać antyczny mit o Korze-Prozerpinie, zstępującej w jesienny czas w posępne otchłanią podziemnego królestwa jej kochanka i męża. Rytm przyrody zdaje się odbijać owo odejście i ów przyszły powrót. Ilekroć Kora zstępuje w czeluście Plutonowego królestwa mroków, tylekroć ziemia przyodziewa szaty smutku i żałoby, przychodzi jesień i zima. A gdy Kora powraca, ziemia przystraja się na jej powitanie we wszystkie uroki i czary wiosny i lata. W Nocy listopadowej snuje się ta analogia między pięknym mitem a historią narodu, jako swoiste przesłanie ideowe. „Listopad to dla Polaków niebezpieczna pora”. Zimny, jesienny wicher gasi przedwcześnie pożar, który miał być sygnałem do powszechnego powstania. Listopadowy księżyc sieje upiorne blaski. Smutek więdnącej i zgaszonej przyrody przywodzi myśl o grobach i umarłych, kładzie się tłoczącym ciężarem na dusze ludzkie, paraliżuje od początku działanie. Przyroda zdaje się zastępować antyczne fatum, determinować bieg wydarzeń, decydować o upadku powstania. W dramacie zmagają się dwie przeciwstawne siły, poryw ku wyzwoleniu i nieuchronne chylenie się ku śmierci.
Ten pierwszy znajduje symboliczny wyraz w olimpijskim motywie Pallady i Aresa, demonicznych inspiratorów powstania podchorążych, to drugie w eleuzyjskim micie o Korze, który wyraża odwieczny, nie do pokonania porządek świata. Tragedia nocy listopadowej to ów moment, w którym życie zamiera i kładzie się przytłaczającym ciężarem na sprawy ludzkie. Ale mit eleuzyjski, którym usiłował poeta wytłumaczyć niepowodzenia owej nocy, zawierał przecież jednocześnie zapowiedź życia, odradzającego się przez śmierć. Przelana krew bohaterów stanie się posiewem i gwarancją przyszłej wolności. To wszystko przedstawił Wyspiański zgodnie z właściwym mu, konkretnym, malarskim widzeniem rzeczy i z kreatorską wyobraźnią scen luźnych, rozgrywających się w rzeczywistej, a jednocześnie fantastycznie przetworzonej przestrzeni parku Łazienkowskiego, w której postaci historyczne i zjawy ze świata bogów tworzą urzekającą scenę teatralną.
Tematyka
Utwór przedstawia obraz pierwszych godzin powstania listopadowego (wydarzenia nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku), wspaniałego zrywu podchorążych i jego przebieg. Akcja dramatu toczy się, z wyjątkiem przeniesionych do śródmieścia Warszawy scen V, VI i VII, w Łazienkach lub w ich bliskim sąsiedztwie. (…) W zakres wizji dramatycznej zostało wciągnięte całe otoczenie: park i pałac Łazienkowski oraz pewne ze zdobiących go zewnątrz i wewnątrz posągów, pomnik Jana III, teatr na wyspie, Szkoła Podchorążych, Belweder. Wyspiański bardzo wiernie przedstawia wydarzenia i postacie historyczne korzystając z książek Borzykowskiego i Mochnackiego: Z książek tych Wyspiański czerpie nie tylko informacje. „Noc listopadowa” jest w dużej mierze inscenizacją obrazów – żywo, plastycznie, z pasją opowiedzianych przez obu świadków-autorów. Ukazuje losy powstańców, niepowodzenia, przeszkody, opór podzielonego i niezdecydowanego społeczeństwa, brak naczelnego wodza, zawód ze strony przywódców i polityków (Chłopicki, Lelewel, Potocki) oraz tragiczne okoliczności powodujące niepotrzebne ofiary (Nowicki). Równolegle do planu historycznego autor prowadzi wydarzenia planu mitologicznego ściśle związane z akcją powstańczą, pełniące rodzaj swoistego komentarza czy uzupełnienia. Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku Łazienkowskiego, ożywają w noc listopadową, włączają się w działania ludzkie, inspirują je i aranżują.
Postacie mitologiczne
• Atena – grecka bogini mądrości, siły i męstwa.
• Nike – bogini zwycięstwa, towarzyszy bitwom i zawodom szermierczym, spełnia ofiary po odniesionym zwycięstwie, głosi tryumf bohaterów po szczęśliwie zakończonej wojnie.
• Nike spod Termopil (w 480 r. p.n.e. w wąwozie Termopile król Sparty Leonidas wraz z 300 Spartanami powstrzymał bohatersko napór przeważających sił perskich; zdradzeni przez Efialtesa wszyscy padli na polu walki, a Kserkses zajął Attykę i Ateny).
• Nike spod Maratonu (w 490 r. p.n.e. pod Maratonem w Attyce Grecy pod wodzą Miltiadesa odnieśli słynne zwycięstwo nad wojskami Persów).
• Nike spod Salaminy (w 480 r. p.n.e. koło wyspy Salaminy flota Grecka dowodzona przez Temistoklesa rozbiła flotę Kserksesa, zmuszając go do odwrotu z Grecji).
• Nike spod Cheronei (w 338 r. p.n.e. Filip II Macedoński pokonał pod Cheroneą Ateńczyków i Teban. Klęska Greków pod Cheroneą stała się kresem niepodległości Hellady).
• Ares – grecki bóg wojny; kłótliwy i gwałtowny, brutalny i okrutny; rozmiłowany w walce dla samego mordu i rozlewu krwi.
• Kery – przebywające w Tartarze skrzydlate duchy piekielne towarzyszące nagłej śmierci człowieka, wydostające się na ziemię na każdy odgłos wojny.
• Hekate – bogini łaskawa dla ludzi, zsyłająca szczęście, siłę i sławę, odwracająca klęski i nieszczęścia, czuwająca nad sprawiedliwością.
• Eumenidy albo Erynie – boginie zemsty, uosobienie wyrzutów sumienia.
• Demeter – bogini urodzaju i roślinności, zwłaszcza zbóż.
• Kora (Persefona, Prozerpina) – córka Demeter, podstępnie porwana i zaślubiona przez Hadesa.
Przesłanie i sens utworu
Podstawą konstrukcyjną dramatu jest historia i przestrzeń, powiązane ze sobą i przeplatające się, nad którymi jednocześnie rozgrywa się wątek mitologiczny. Dochodzi do przenikania się treści mitologicznych z historycznymi, czyli swoistej interpretacji historii przez mit. Do zdarzeń nocy 29 listopada ukazanych w „Nocy listopadowej” Wyspiański odniósł się nieco inaczej niż w poprzednich dziełach. Tutaj pomimo wszelkich niepowodzeń, klęsk i zagrożeń zaakcentowany został dobitnie nakaz walki za wszelką cenę. Dla narodu skazanego na niewolnicze spodlenie jest to jedyna historyczna alternatywa. Powstanie było zdrowym odruchem narodowego instynktu, było wyrazem woli niepodległego istnienia. Wprowadzane przez autora boginie i bogowie stają się prowodyrami ludzkich zachowań i zapowiadają dalsze losy powstańców. Boginie Nike paradoksalnie nie uosabiają wyłącznie zwycięstwa, ale również klęskę (Nike spod Cheronei czy Termopil). Utożsamione są w dramacie jako bóstwa śmierci, tragizmu i porażki. Inny jednak wątek mitologiczny zdaje się być optymistyczną interpretacją upadku powstania. Mit o Demeter i Korze, o ich pożegnaniu zdaje się być swego rodzaju analogią do wydarzeń historycznych, przesłaniem ideowym. W dramacie zmagają się jak gdyby dwie przeciwstawne siły, poryw ku wyzwoleniu i nieuchronne chylenie się ku śmierci. Ten pierwszy znajduje symboliczny wyraz w olimpijskim motywie Pallady i Aresa, demonicznych inspiratorów powstania podchorążych, to drugie w eleuzyńskim micie o Korze-Prozerpinie, który wyraża odwieczny, nie do pokonania porządek świata. Tragedia powstania listopadowego to właśnie analogia do owego dnia, w którym Kora schodzi do Hadesu a całe życie obumiera. Jednak tak jak w micie, kiedy nastaje wiosna i wszystko budzi się do życia wraz z powrotem Kory na ziemię, tak ofiara powstańców nie będzie daremna, a przelana przez nich krew stanie się posiewem i gwarancją przyszłej wolności. Kora podczas pożegnania z matką wymawia znamienne słowa: „Umierać musi, co ma żyć…”
Inne dramaty Wyspiańskiego, w których występują motywy antyczne:
· Protesilas i Laodamia
· Powrót Odysa
· Wesele
Problematyka i wymowa ideowa Wesela:
Autor Wesela porusza doniosłe problemy narodowe i społeczne dotyczące Polski końca XIX wieku. Najważniejszy z nich to:
1. Ukazanie, iż wymarzony sojusz chłopsko-inteligencki (szlachecki) jest złudzeniem, a rzeczywistość daleko odbiega od pragnień. Z solidarnym działaniem wszystkich grup społecznych związane były nadzieje na podjęcie czynu narodowowyzwoleńczego. Skompromitowanie mitu głoszącego: „z szlachtą polską, polski lud”, obnażyło też złudność oczekiwań na zryw narodowy.
Poruszenie tych problemów uczyniło z Wesela dramat narodowy. Wyspiański wnikliwie i z wielu stron rozpatruje każdy z tych problemów.
2. Problem sojuszu podstawowych warstw narodu można rozbić na bardziej szczegółowe zagadnienia:
a) Ocena chłopów
Nie jest tak surowa i krytyczna jak ocena inteligencji. Wyspiański docenia rolę, jaką odgrywają oni w narodzie i w przyszłej walce o niepodległość Polski. Szanuje ich kulturę, wierność tradycji narodowej, tężyznę fizyczną i wartości moralne. Rozumie też, że bez udziału chłopów nie ma co marzyć o powodzeniu akcji powstańczej. Spojrzenie Wyspiańskiego jest świeże, nie jest oparte na stereotypach i mitach narodowych.
b) Ocena inteligencji szlacheckiego pochodzenia
Wyspiański atakuje chłopomanię inteligentów, polegającą na powierzchownym zbliżeniu się do chłopów. Inteligenci naśladują ich zachowania, obyczaje, ubiór i zachwycają się przyrodą. Tak naprawdę „panowie z miasta” niewiele wiedzą o chłopach, nie znają trudów ich życia, nie widzą budzącej się wśród chłopów ciekawości na świat. Inteligenci swój kontakt z chłopami opierają na mitach, że wieś to miejsce spokoju i kontaktu z naturą, a także na stereotypie zacofanego chłopa, niezdolnego do poświęceń w imię dobra narodu.
c) Krytyka chłopomanii (co wcześniej)
d) Krytyczna ocena wpływu literatury końca wieku na pogłębienie kryzysu duchowego społeczeństwa
e) Kompromitacja mitów narodowych wpływających na wykreowanie w świadomości zbiorowej fikcyjnej rzeczywistości, sprzecznej z autentycznymi faktami
Mit chłopa-Piasta, racławickiej kosy, naczelnika w chłopskiej sukmanie
3. Problem odzyskania niepodległości w wyniku narodowego powstania, Wyspiański rozpatruje analizując przeszłość, współczesność i przyszłość Polski. Porusza takie problemy:
a) Krytyka zapatrzenia w przeszłość paraliżującego chęci do działania
b) Obnażenie prawdziwego stanu stosunków chłopsko-inteligenckich (opartych na nieufności i braku porozumienia)
c) Pesymistyczna ocena patriotyzmu Polaków (deklarują oni wolę walki, ale zadawalają się jej namiastką przyjmując ograniczoną autonomię)
4. Poeta – jak wieszcz narodowy – ocenia naród. Wnikliwie bada różne stany społeczne. Spostrzeżenia Wyspiańskiego mają wymowę uniwersalną, ponieważ dotyczą cech narodowych Polaków i elit politycznych i warstw niższych.
5. Ciekawą wymowę mają również spostrzeżenia na temat stereotypów, które mają ogromny wpływ na kontakty międzyludzkie; wypaczają one i zniekształcają świadomość ludzi.
Kaacha91