Proza spoleczno-narodowa w dziełąch Żeromskiego.doc

Proza społeczno-narodowa, jej problematyka i poetyka. S. Żeromski: opowiadania, Syzyfowe prace, Ludzie bezdomni

·         Utwory Żeromskiego z uporem poszukiwały rozwiązania najbardziej palących spraw narodowych i sięgały do przeszłości, aby uczyć na błędach historii. Podobnie jak twórcy romantyzmu i pozytywizmu, obarczał Żeromski literaturę odpowiedzialnością za naród, nakazując jej poszukiwanie rozwiązań, tworzenie wzorców i trudne wytykanie błędów.

·         Zanim przyszedł na świat, rodzina Żeromskich przeżyła tragedię aresztowania ojca i zagrożenia zesłaniem za udział w powstaniu styczniowym, potem przyszły kłopoty materialne, ciężka choroba i śmierć matki, którą Żeromski bardzo kochał. Z tą stratą nie pogodził się nigdy. Samotne borykanie się z losem i niedostatek uwrażliwiły przyszłego pisarza na los ludzki, znał z doświadczenia wszystkie upokorzenia, których nie szczędzono domowemu nauczycielowi, beznadziejną wędrówkę w poszukiwaniu pracy, zapamiętał obrazy nędzy warszawskiej z okresu, gdy próbował studiować weterynarię.

·         Wszystkie te przeżycia spożytkował jako prozaik, zawsze uważnie patrząc na człowieka w jego społecznym otoczeniu i w warunkach działania. Wczesne opowiadania dotyczyły powstania styczniowego i związanego z nim problemu chłopskiego.

·         Żeromski zawsze wiązał ze sobą zagadnienia społeczne i moralne, uważając że moralność nie istnieje jako zjawisko samoistne, wynikające tylko z normy religijnej.

·         Określany jako "sumienie narodu", Stefan Żeromski w nowelach zajmuje się obroną pokrzywdzonych, troszczy się o dobro publiczne, lituje się nad biednymi i nieszczęśliwymi. W nowelach dotyczących powstania zajmuje się losami pojedynczych ludzi, przedstawia ich osobiste tragedie. Poprzez naturalistyczne obrazy bez komentarza porusza czytelnika, wzbudza żal i zainteresowanie dolą chłopa. Losy człowieka są częścią dramatu, który rozgrywa się w naturze. Beznadziejność egzystencji, problemy deklasacji szlachty i awansu społecznego, konflikt między synem a ojcem ("Doktor Piotr").

Problematyka:

·         Pisząc Rozdzióbią nas kruki, wrony Żeromski skupił się na przyczynach klęski powstania, na sprawie „małej wiary” jego uczestników i na samotności ludzi, którzy do powstania przystąpili. Chłop nie poparł narodowego czynu zbrojnego, ponieważ nie uważał go za własny. Chłop nie poparł narodowego czynu zbrojnego, ponieważ nie uważał go za własny. Bohater opowiadania – Winrych ginie zamordowany przez kozaków, ale to śmierć jedna z wielu, męczeńska, lecz zrozumiała dla każdego, komu sprawa powstania była droga. Szokujący jest natomiast obraz obdzierania powstańca przez ciemnego, zaniedbanego chłopa, dla którego leżące na polu zwłoki to tylko zapowiedź kłopotów i konieczność pozbycia się ciała. Jak „szakal” z obrazu Grottgera chłop zabiera wszystko, co może mu się przydać i tylko krótka, niedbale odmówiona modlitwa świadczy, że jest człowiekiem. Komentarz pisarza jest wymowny: zemściwszy się za tylowiekowe zaniedbanie... Przyczyny klęski leżały nie tylko w dysproporcji sił, sporach wewnętrznych i nieudolności dowódców, ich najważniejszym źródłem była społeczna przepaść, która podzieliła jeden naród na dwie odrębne, nie rozumiejące sie grupy.

·         Na rzeczywistość wsi polskiej okresu popowstaniowego spojrzał Żeromski
z krytycyzmem, który przysporzył mu wielu wrogów. Chłop pokazany w Zmierzchu nie przypomina szlachetnych sylwetek kreowanych przez Orzeszkową i Prusa. Jest to ciemny, prymitywny Walek Gibała, który żyje jak zwierzę, zna tylko przemoc i strach przed głodem. Odruch serdeczności, na jaki się zdobywa, gdy Walkowa prosi o chwilę przerwy, aby zajrzeć do dziecka, bardziej jest wywołany instynktem niż miłością do dziecka. Mimo to czytelnik odczuwa głęboko tragedię chłopa skazanego na wegetację zwierzęcia i brutalny wyzysk właściciela folwarku.

·         Podobnie tragiczna jest postać ojca z Zapomnienia. W odruchu szacunku nawet gajowy okazuje biedakowi pomoc, chociaż jak widać z zachowania pozostałych osób nie jest to przyjęte w stosunku do chłopów. Nie wiadomo, co bardziej w opowiadaniu przeraża – ból nieszczęsnego Obali, któremu syn zmarł z głodu, czy obojętność ludzka na widok nieszczęścia.

·         W powieści Ludzie bezdomni Żeromski przez oczy Judyma pokazuje nam biedę warszawską i przepych ludzi bogatych. Judym postanawia zostać lekarzem – społecznikiem i walczyć o ulepszenie rzeczywistości. Chce walczyć ze złem, ludzką krzywdą i niesprawiedliwością o szczęście dla innych. Czuje potrzebę poświęcenia się dla dobra drugiego człowieka. Popada w konflikt z otoczeniem, traci aprobatę warszawskich lekarzy, żądając od nich, aby leczyli biedaków za darmo. Jego humanitarna postawa, jaka ogarnia go w chwilach buntu przeciwko światu, czyni go wrogiem otoczenia. Postawa Tomasza jest niewątpliwie postawą szlachetną, nastawioną na dawanie z siebie wszystkiego co najwartościowsze, bez oglądania się na zapłatę, na nagrodę. Jednak, oceniając postawę Judyma można zwrócić uwagę na wiele minusów takiej postawy: Tomasz przegrywa swoje życie, a do tego rujnuje życie ukochanej kobiety. Jednak do końca pozostaje czysty i wierny swoim przekonaniom. Pisarz stworzył pewien model heroizmu moralnego, wręcz nakaz, który musiał obowiązywać w tamtej rzeczywistości społecznej, aby ocalić człowieczeństwo.

·         W powieści Syzyfowe prace Stefan Żeromski ukazał perfidię i okrucieństwo systemu ucisku i wynarodowienia, stosowanego przez carat, a zarazem nowe narodziny patriotycznego oporu i dążeń narodowo-wyzwoleńczych. Swobodne przetworzenie materiału wspomnieniowego pozwoliło pisarzowi zamknąć w "Syzyfowych pracach" dwie przenikające się wzajemnie prawdy realistyczne - jedną, powszechnie sprawdzalną i powtarzalną, o typowych przeżyciach wiodących od ufnej naiwności dziecięcej ku pierwszym spotkaniom z powagą życia, ku decyzjom, poprzez które młody człowiek określa swe miejsce w społeczeństwie. I prawdę drugą - o sytuacjach historycznych i ideowych, w jakich dorastało pokolenie urodzone po klęsce ostatniego powstania. Żeromski z zadziwiającą - przy tak krótkim dystansie czasowym - celnością wyboru pokazuje, jak z chaosu sprzecznych tendencji (ich skomplikowaną różnorodność warto tu uprzytomnić sumarycznym choćby wyliczeniem: uraz klęski wyradzający się w zastraszony lojalizm i zręczna taktyka rusyfikatorów; opóźnione echa pozytywizmu przynoszące ferment intelektualny, a zarazem wykruszający opór narodowy; utajone, ale żywotne tradycje powstania i wielka siła romantycznej poezji; odruchy buntu wniesione przez młodzież ludową i promieniowanie kółek konspiracyjnych) wyrasta świadomość narodowa i wrażliwość społeczna młodego pokolenia. O wszystkim tym pisano po Żeromskim jeszcze wiele, nieraz subtelniej i głębiej, zwłaszcza w opisie psychologicznych perypetii dojrzewania. Nowatorstwo jednak "Syzyfowych prac" tak wielostronnie i głęboko zapisało się w naszej tradycji literackiej, że późniejsze, choćby doskonalsze osiągnięcia nie umniejszyły znaczenia tej powieści. Żarliwy patriotyzm Żeromskiego, począwszy od wczesnych utworów, przechodzi niekiedy w nacjonalistyczne rozjątrzenie.

Poetyka:

·         luźna kompozycja, fragmentaryzm, sceniczność

·         subiektywizm narracji – obraz widziany oczyma postaci, nacisk na prezentację ich przeżyć i psychiki

·         nasycenie partiami liryczno-nastrojowymi oraz opisowymi kosztem fabuły

·         psychizacja krajobrazu

·         naturalistyczny sposób prezentacji postaci – pokazać ją w działaniu i w sposobie reagowania na rzeczywistość, w trakcie czynu

·         różnorodność form wypowiedzi

·         często używana mowa pozornie zależna