1) Pedagogika ogólna w systemie nauk o człowieku
2) Wiedza pedagogiczna, jej istota i zastosowania; rodzaje wiedzy pedagogicznej
3) Specyfika myślenia i działania pedagogicznego
4) Procesy rozwoju osoby (socjalizacja, enkulturacja, wychowanie, kształcenie, samokształtowanie)
5) Mechanizmy rządzące zachowaniem osoby i zbiorowości
6) Wychowanie, zakresy znaczeniowe pojęcia, źródła poglądów na wychowanie
7) Kształcenie, nauczanie, uczenie się, zakresy znaczeniowe i współczesne teorie
8) Edukacja, jej pojmowanie i organizacja
9) Kategorie pojęciowe w naukach o wychowaniu: świadomość, postawa, kompetencja refleksja, tożsamość, świat życia, codzienność, ....
10) Cele edukacji – przesłanki teleologii
11) Instytucje edukacyjne w Polsce i w świecie, reformy oświatowe, ich istota i aktualne doświadczenia
12) Środowisko wychowawcze, jego pojmowanie i rodzaje
13) Kultura pedagogiczna, jej istota, przejawy, uwarunkowania
14) Filozoficzne podstawy wychowania
15) Antropologiczne konteksty wychowania
16) Psychologia i jej udział w rozwijaniu teorii i praktyki pedagogicznej
17) Socjologia edukacji
18) Związki pedagogiki z ekonomią
19) Nauki o komunikacji, ich znaczenie dla rozwoju pedagogiki
20) Prawo i jego związki z wychowaniem
21) Neurofizjologiczne podstawy edukacji
22) Strategie badawcze w pedagogice, ich tradycja i kryteria stosowania
23) Etyczne aspekty badań pedagogicznych
1. Pedagogika ogólna w systemie nauk o człowieku
Pedagogika ogólna - zajmuje się problematyką wychowania w najogólniejszym tego słowa znaczeniu, czyli definiuje pojęcia, uszczegóławia terminologię, opracowuje metody i techniki badań, określa funkcje i zadania. Jest to nauka teoretyczna będąca podstawą tworzenia się tzw. subdyscyplin pedagogicznych. O tyle o ile subdyscypliny pedagogiczne mają raczej charakter stosowany, o tyle pedagogika ogólna ma charakter nauki teoretycznej (czy też podstawowej). Jest to jakby podstawowy system pojęć i twierdzeń, wspólny dla wszystkich nauk pedagogicznych. Różni teoretycy mają na ten temat różne zdania.
Pedagogika ogólna nie jest jednak tylko prostą syntezą wiedzy z poszczególnych subdyscyplin pedagogicznych. Jest bowiem wiedzą spełniającą kryteria naukowości.
Specyfika ogólnej wiedzy pedagogicznej – funkcje pedagogiki ogólnej:
· odróżnianie i oddzielanie zjawisk oraz problemów pedagogicznych od innych stanów rzeczy; (co stanowi o osobliwości myślenia i działania pedagogicznego?)
· opisywanie wybranych elementów rzeczywistości wychowawczej (jak jest?)
· interpretowanie wybranych elementów rzeczywistości wychowawczej (co to oznacza?)
· wyjaśnianie wybranych elementów rzeczywistości wychowawczej (dlaczego tak jest?)[1]
Podział ogólny nauk:
· nauki przyrodnicze – zajmujące się wykrywaniem prawidłowości zachodzących w przyrodzie, opisywaniem i wysuwaniem wniosków, dotyczących zależności między nimi;
· nauki społeczne – zajmujące się rozpoznawaniem człowieka, warunków jego życia i prawidłowości w świecie go otaczającym.
Pedagogika jest nauką zarówno przyrodniczą, jak i społeczną, zajmuje się bowiem człowiekiem i całym jego środowiskiem.
Pedagogika w systemie nauk o człowieku:
· socjologia (nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmiany społeczeństwa),
· psychologia (zajmuje się badaniem mechanizmów i praw rządzących zjawiskami psychicznymi oraz zachowaniami człowieka),
· filozofia,
· antropologia (np.kultury: bada organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury),
· historia (zajmuje się badaniem przeszłości),
· ekonomia (nauka społeczna analizująca i opisująca produkcję, dystrybucję oraz konsumpcję dóbr),
· prawo (system norm prawnych: ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa/innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej/społecznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu),
· kryminologia (zajmuje się osobą sprawcy przestępstwa, przyczynami jego czynu i warunkami społecznymi, w jakich go dokonał),
· neurobiologia (przedmiotem badania jest układ nerwowy),
· medycyna (nauka empiryczna, oparta na doświadczeniu, obejmująca całość wiedzy o zdrowiu i chorobach człowieka oraz sposobach im zapobiegania oraz ich leczenia),
· genetyka (nauka o dziedziczności i zmienności organizmów, które są oparte na informacji zawartej w podstawowych jednostkach dziedziczności – genach),
· cybernetyka (nauka o systemach sterowania oraz związanym z tym przetwarzaniu i przekazywaniu informacji - komunikacja),
· kognitywistyka (zajmuje się zjawiskami dotyczącymi działania umysłu, w szczególności ich modelowaniem),
· politologia (zajmuje się polityką rozumianą jako całokształt działalności związanej ze sprawowaniem władzy politycznej, jej funkcją i rolą w życiu społecznym, teorią jej organizacji, funkcjami i charakterem państwa i międzynarodowych organizacji politycznych),
· religioznawstwo (zespół nauk o religii, których podejście – w odróżnieniu od teologii i filozofii religii – charakteryzuje się empirycznym i porównawczym stosunkiem do przedmiotu badań)[2].
Wszystkie wyżej wymienione nauki, możemy zaliczyć do nauk o człowieku. Pedagogika znajduje się gdzieś pośrodku, a jej związki widać z każdą z nauk. Najbardziej wyraźne są one jednak z socjologią, psychologią i filozofią, co udowodni tekst poniżej.
Przeanalizujmy przykład badań pedagogicznych, które wkraczają w obszar socjologii. Badacz, obserwując zachowanie uczniów podczas lekcji, zauważa, że większość z nich nie stosuje się do poleceń nauczyciela. W porównaniu z innymi przedmiotami nauczania, większość uczniów ma z tego przedmiotu bardzo niskie oceny. Jedynie 2 chłopców otrzymuje w przewadze oceny db i bdb. Pozostali uczniowie unikają kontaktu z nauczycielem, niekiedy nawet bojkotują jego oczekiwania, otwarcie odmawiając wykonania jego poleceń. Nauczyciel z kolei często przyłapuje ich na niewłaściwym zachowaniu, braku wiedzy, ściąganiu na klasówkach, wpisując dużo uwag za złe zachowanie oraz ocen miernych.
Po kilku tygodniach obserwacji okazuje się, że dwaj uczniowie, którzy dotychczas mieli dobre oceny, stopniowo dołączają do zaobserwowanej „normy klasowej” zarówno ze względu na negatywne zachowanie, jak i coraz słabsze oceny. Za sprawdziany pisemne i ustne coraz częściej otrzymują oceny, i to w sposób zupełnie zasłużony. Badacz zaczyna się interesować tymi dwoma uczniami i dociera do danych potwierdzających, że obaj są przygotowani do lekcji, lecz ukrywają przed nauczycielem swoją wiedzę. Teraz badacz musi wyjaśnić wyniki swoich obserwacji. Warto jednak zauważyć, że dane którymi dysponuje, nie pozwalają znaleźć trafnego wyjaśnienia. Pomimo to formułuje następujący wniosek: „prawdopodobnie można uznać, że zachowanie tych dwóch uczniów, będące strategią oporu wobec nauczyciela, wynikało z konformizmu jako stylu adaptacji do oczekiwań grupy rówieśniczej”. Wyjaśnienie dotyczy tego, dlaczego uczniowie stosowali strategię oporu i nie odpowiadali na pytania nauczyciela, choć na ogół znali odpowiedzi. Badacz szukając wyjaśnienia, posłużył się pojęciem konformizmu jak stylu adaptacji. Jednakże w stosunku do danych obserwacyjnych jest to ogólna kategoria, nie związana bezpośrednio z zachowaniem ucznia oraz mająca charakter teoretyczny. Co więcej pochodząca z socjologicznej teorii Mertona, która opisuje reguły zachowania ludzi wobec oczekiwań grupy społecznej. Niemniej zastosowanie takiej kategorii pozwoliło wyjaśnić otrzymany wynik obserwacji i zrozumieć zachowanie uczniów.
Badacze pedagodzy bardzo często korzystają zarówno z kategorii pojęciowych socjologii, jak i z teorii socjologicznych, w celu uzyskania wyjaśnień zaobserwowanych w świecie edukacji faktów. Jest tak dlatego, że praktyki edukacyjne zachodzą w obrębie grup społecznych, zależą od wielu zjawisk, które stanowią przedmiot badań socjologii, która takie pojęcia posiada. W analizowanym powyżej przykładzie interpretacja zjawisk zachodzących w klasie szkolnej wymagała odwołania się do wiedzy o procesach mających miejsce w grupie społecznej, a grupa społeczna jest przedmiotem badań socjologii. Pedagog w punkcie wyjścia formułuje pytania dotyczące faktów edukacyjnych, a w punkcie dojścia stara się te właśnie fakty wyjaśnić. Pomiędzy tymi granicznymi punktami spotyka się ze zjawiskami, które praktyką edukacyjną nie są, ale wpływają na jej przebieg i efekty, stanowią dla niej kontekst.
Praktyka edukacyjna przebiega także w ścisłym związku ze zjawiskami, które stanowią przedmiot badań psychologii. Sytuacja ta ma szczególnie miejsce, gdy badania pedagogiczne dotyczą uczniów czy poszerzania się ich zdolności życiowych pod wpływem oddziaływań edukacyjnych. Badacz próbując oszacować efekty realizowanego w szkole programu wychowania moralnego musi dokonać pomiaru poziomu rozwoju moralnego uczniów przed ich przystąpieniem do programu, jak i po jego zakończeniu. Różnica pomiędzy tymi pomiarami może świadczyć o efektywności pomiaru. Problem takich badań dotyczy przedmiotu pedagogiki, który zredukowano do wychowania moralnego, będącego świadomym i celowym działaniem dążącym do osiągnięcia względnie stałych zmian rozwojowych w formułowaniu przez wychowanków ocen moralnych. Ta definicja w jednej ze swych części dotyczy kategorii pojęciowej psychologii – rozwoju moralnego człowieka. Psychologowie analizują gotowość dziecka do rozwiązywania problemów moralnych, oceniania zachowań innych ludzi.
Pedagog musi znać te zagadnienia i dokonać pomiaru poziomu rozwoju moralnego uczniów. Podejmując to zadanie, może skorzystać z psychologicznej teorii Kohlberga, który wyróżnił 3 stadia rozwoju moralnego. W tym przypadku pojęcia, teoria i metoda badań zaczerpnięte z psychologii pozwolą rozwiązać problem dotyczący faktów edukacyjnych, ściślej – skuteczności oddziaływań wychowawczych.
Psychologia, podobnie jak socjologia, stanowi dyscyplinę pomocniczą pedagogiki, ponieważ dysponuje systemem pojęciowym i teoriami potrzebnymi do wyjaśnienia wielu faktów psychologicznych, które stanowią bezpośredni kontekst praktyki edukacyjnej. W zasadzie na każdym niemal kroku pedagog natyka się na pojęcia psychologiczne, co wynika z definicji wychowania, które jest oddziaływaniem na psychikę i zachowanie się człowieka. W tym miejscu należy jednak zachować ostrożność, by nie traktować pedagogiki jako psychologii czy socjologii stosowanej. Nauki te w swojej strukturze mają takie subdyscypliny jak psychologia wychowania i socjologia wychowania. Te jednak służą testowaniu, weryfikowaniu teorii psychologicznych i socjologicznych w jednej z form praktyki społecznej, jaką jest wychowanie czy nauczanie. Pedagogika ma za zadanie opisywać i wyjaśnić praktykę edukacyjną, a wymienione nauki opisują i wyjaśniają odpowiednio zjawiska psychiczne i społeczne. Edukacja jest dla nich jedną z dziedzin, w której one się ujawniają.
Szczególnie przydatna jest tu wiedza z zakresu psychologii rozwojowej, wychowawczej i społecznej. Psychologiczne prawidłowości zmian zachodzących w procesach poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych uczniów stanowią orientację dla interwencji edukacyjnej. Także opisane przez psychologów prawidłowości procesów wychowania, nauczania i uczenia się oraz procesów wzajemnego ustosunkowania się ludzi do siebie stanowią źródło ważnych hipotez. Można dzięki temu krytycznie analizować skutki oddziaływań edukacyjnych, odrywać obszary, w których edukacja blokuje szanse rozwojowe uczniów, jak i modyfikować jej oddziaływania, czyniąc je bardziej efektywnymi.
Podobnie krytycznego wglądu w procesy edukacyjne dostarcza wiedza socjologiczna. Przydatna okazuje się socjologia małych grup społecznych, wyjaśniająca dynamikę zjawisk zachodzących w klasie szkolnej, która jak się okazuje może być źródłem zarówno impulsów rozwojowych, jak i doświadczania przez uczniów stanów deprywacji. W szerszym rozumieniu praktyki edukacyjne stanowią odbicie praktyk społecznych uruchamianych przez państwo. W tym obszarze analizy socjologiczne pomagają w diagnozowaniu nierówności w dostępie do oświaty, ujawniają praktyki marginalizowania przez szkoły uczniów, ze względu na pochodzenie, miejsce zamieszkania, płeć czy narodowość. Rozwijająca się Polsce krytyczna socjologia edukacji pozwala pedagogom opisywać i wyjaśniać zjawiska będące skutkami reform edukacyjnych, odkrywać obszary wtórnego analfabetyzmu, mechanizmy zamykania perspektywy emancypacyjnej społeczeństwa, blokowania rozwoju moralnego ludzi itd.
Oprócz psychologii i socjologii pedagogika korzysta z dorobku innych nauk, których przedmiot również tworzy kontekst dla wyjaśniania faktów edukacyjnych. Jest to m.in. medycyna (ped. specjalna), prawo (ped. resocjalizacyjna), ekonomia (ped. Społeczna, ogólna), antropologia (ped. ogólna i teoria wychowania).
Inny status niż opisane powyżej nauki ma filozofia, traktowana jako dyscyplina podstawowa dla pedagogiki. Podczas gdy psychologia i socjologia dostarczają pojęć potrzebnych do wyjaśnienia faktów edukacyjnych, filozofia dostarcza ogólnej i abstrakcyjnej refleksji nad nimi. Pozwala uporządkować kategorie nadające znaczenie faktom edukacyjnym i wyodrębnić zróżnicowane sposoby stawiania pytań o istotę edukacji. Ontologia stawiając pytanie o naturę bytu, stawia także pytania o sposoby istnienia edukacji. Czy świat edukacyjny istnieje obiektywnie, a więc jest taki sam dla wszystkich podmiotów działań pedagogicznych? Jeśli tak by było, to znaczenie, jakie nadamy faktom edukacyjnym nakaże nam je traktować jako niezależne od woli nauczycieli i uczniów. Stanowisko takie doprowadzi pedagogów do budowania teorii wychowania, które realizuje postulowany stan rzeczy, pomijając subiektywne doświadczenia i oczekiwania uczniów. Jeśli natomiast uznamy, że świat edukacji istnieje subiektywnie, to będziemy budować teorię wychowania akceptującą zindywidualizowane podejście do wychowanka, pomijając podzielane przez ogół standardy, normy i wartości.
Z kolei epistemologia – drugi wielki dział filozofii – stawia pytania o naturę ludzkiego poznania. W kontekście pedagogiki są to pytania o naturę naukowego poznawania faktów edukacyjnych, jak i o naturę poznawania świata przez uczniów. Jeśli będziemy myśleć, opierając się na epistemologii empiryzmu, to będziemy poznawać fakty edukacyjne jedynie przez doświadczenie, obserwację, nie wnikając w to co niewidzialne – sposoby ich przeżywania przez uczniów i nauczycieli. Jednocześnie wybierzemy takie metody nauczania, które będą pobudzały głównie spostrzeganie i bezpośrednie doświadczenie uczniów. Jeśli natomiast oprzemy swoje myślenie na epistemologii intuicjonizmu, to będziemy jedynie poznawać fakty w języku ich indywidualnych podmiotów, nie odkrywając ogólnych prawidłowości rozwoju tych faktów. Będziemy tu preferować metody, które odwołują się do intuicji uczniów, do przeżywania przez nich podawanych treści. Natomiast w przypadku zidentyfikowania się z epistemologią racjonalizmu, w naszym poznawaniu faktów, damy pierwszeństwo rozumowi, nie wierząc w trudno wytłumaczalne dane obserwacyjne. Od uczniów natomiast będziemy wymagać poznawania opartego na rozumowaniu, myśleniu, pomijając ich intuicję i doświadczenie.
Kończąc analizy dotyczące związków pedagogiki z filozofią, warto wskazać na wyraźną różnicę pomiędzy filozoficznymi inspiracjami pedagogów a filozofią wychowania jako subdyscypliną naukową. Ta ostatnia podejmuje studia nad systemami i poglądami filozoficznymi, które podejmowały rozważania o wychowaniu. Pedagodzy natomiast poszukują w filozofii inspiracji i kategorii pojęciowych, które z jednej strony stanowią podstawę poznawania rzeczywistości edukacyjnej, z drugiej zaś pozwalają tę rzeczywistość oglądać w zróżnicowanym świetle, odrywać myślenie o edukacji od faktów, aby z nową wiedzą do niech powrócić.
Podsumowując związki pedagogiki z innymi naukami, raz jeszcze należy podkreślić, że ich spoiwem jest przedmiot badań pedagogicznych, który istnieje w kontekstach wkraczających w systemy pojęciowe tych nauk. Nie jest to zresztą sytuacja odosobniona w nauce. Psychologia korzysta z systemu pojęciowego filozofii, socjologii i pedagogiki wtedy, gdy nie może wyjaśnić przedmiotu swoich badań wyłącznie za pomocą własnych teorii. Podobna sytuacja dotyczy socjologii i innych dyscyplin. Nauki humanistyczno-społeczne wyodrębniały się stopniowo z filozofii „zabierając” swój przedmiot badań. Jednakże niemożliwe było dokonanie podziału rozłączonego. Tak samo jak praktyki edukacji nie można oderwać od procesów społecznych i psychiki, tak samo prawidłowości rozwoju człowieka nie można wyabstrahować od oddziaływań edukacyjnych[3].
2. Wiedza pedagogiczna, jej istota i zastosowania; rodzaje wiedzy pedagogicznej
W literaturze autorzy często zamiennie używają pojęć wiedza pedagogiczna, teoretyczna wiedza pedagogiczna, wiedza o wychowaniu.
Wg S. Palki - wiedza o wychowaniu (wiedza pedagogiczna) – to wiedza uogólniona,...
zwariowanakas1990