Młoda Polska i –izmy
DEKADENTYZM –(fr.decadence-upadek, schyłek) jedno z określeń epoki, wskazujących na klimat jej światopoglądów i nastawień filozoficznych, wskazuje na silne akcentowane w filozofii, literaturze, publicystyce, a nawet obyczajowości, przekonanie o całościowym kryzysie kultury. Istotnym składnikiem tego światopoglądu było przekonanie o nieuchronnym schyłku całej zachodniej cywilizacji i kultury, o wyczerpaniu się jej twórczej energii i zdolności do tworzenia nowych wartości. Wyciągając pesymistyczne wnioski z pozytywistycznego materializmu, przedstawiciele dekadentyzmu odrzucali prawdę, moralność, religię i wszelkie wartości absolutne, człowieka traktowali zaś jako część porządku naturalnego, całkowicie podporządkowanego prawom przyrody. Najważniejszą wartością była dla dekadentów sztuka egzotyczna, dziwna, a nawet o znamionach wynaturzenia, zdolna zadziwić, zaszokować, dostarczyć chwilowej podniety zmęczonym, zużytym zmysłom oraz rozproszyć wszechogarniające poczucie nudy i pustki duchowej.
Ze słownika języka polskiego: tendencje obecne w kulturze (zwłaszcza w literaturze i sztuce) europejskiej na przełomie XIX i XX w., będące wyrazem przeświadczenia o nieuchronnym upadku cywilizacji, wyrosłe z niechęci do moralności i kultury mieszczańskiej oraz z buntu przeciw cywilizacji urbanistyczno- przemysłowej, uzewnętrzniające się skrajnym estetyzmem i indywidualizmem, połączonym z poczuciem bezcelowości wszelkiego buntu i działania
IMPRESJONIZM –fr. I’impression-wrażenie. inspirowany dokonaniami malarstwa impresjonistycznego, nurt w literaturze, narodzony w drugiej połowie XIX wieku we Francji i rozpowszechniony do początku wieku XX. Jego nazwa wywodzi się od francuskiego słowa impression (wrażenie) i początkowo stosowana była na określenie nurtu w malarstwie. Po raz pierwszy w odniesieniu do literatury termin ten zastosował Ferdinand Brunetière w artykule Impresjonizm w powieści. Literackie utwory impresjonistyczne kładły nacisk przede wszystkim na opisywanie wrażeń i doznań poznającego podmiotu, rezygnując z realistycznego przedstawiania rzeczywistości. Tendencje impresjonistyczne występowały zarówno w prozie, poezji, jak i dramacie. Nurt ten nigdy się w pełni nie wyodrębnił, nie miał też charakteru programowego. Do pisarzy posługujących się środkami impresjonistycznymi należeli m.in. Alphonse Daudet, Stéphane Mallarmé, Paul Verlaine, Stefan Żeromski i Władysław Reymont.
EKSPRESJONIZM- kierunek artystyczny, którego nazwa pochodzi od łac.expressio, fr.l’expression, co oznacza: wyraz, wyrażenie. Był on odpowiedzią na kryzys duchowy XX wieku. Gdy idee pozytywizmu zawiodły, ludzie byli zmęczeni indoktrynowaniem ich przez społeczników i nie było propozycji rozwiązania kryzysu polityczno-społecznego, postanowiono skupić się na odnowieniu mistycyzmu i powrócić do prymitywnych i pierwotnych duchowych źródeł kultury, chciano zreformować dotychczasowe zasady. Ludzie ponownie uwierzyli, że jedynym bytem jest byt duchowy, sztuka jest sposobem dotarcia do Absolutu, a aby spróbować tego dokonać, należy odrzucić naturalizm i realizm. Poza tym teoretycy i praktycy kierunku – najczęściej nadwrażliwi, odizolowani od otoczenia, przeżywający obsesje śmierci, rozkładu, odrazy, zafascynowani podświadomością, snami, alogicznością, improwizacją, niejasnością, hermetycznością – ponad estetykę stawiali prawdę, piękno uznali za element podrzędny, niszczący, co stało się przyczyną tak częstego i wielostronnego operowania brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą, niesamowitością, przerysowaniem naturalnych, obiektywnych kształtów przedmiotu, odrealnieniem barwy, wzmocnieniem kontrastów. Dla ekspresjonistów poeta był wizjonerem, prorokiem, przypisywali mu funkcje profetyczne, jego emocje miały być dramatycznie i wyraziście uzewnętrzniane. Terenem, na którym mógł dać upust swym artystycznym rozterkom, wyrazić wewnętrzne „ja”, była sztuka. W odróżnieniu od impresjonizmu, optującego za liryką subtelnego nastroju, ten kierunek stworzył poetykę „krzyku duszy”, akcentując opozycje w wizerunku rzeczywistości (wzniosłość-trywialność, wolność-przymuszanie, współczesność-uniwersalizm).
MODERNIZM- zespół poglądów i postaw, który zarysował się w literaturze europejskiej ok.1890r. i trwał do końca wieku. Używa się go wymiennie z Młodą Polską. niem.modern-próchnieć, butwieć, gnić. Wiązał się z postawa buntu artystycznego wobec mieszczańskich wartości. Do łask wrócił idealizm i mistycyzm, a pozytywistyczny optymizm zastąpił pesymizm.
· (Lange) „Modernizm jest to sztuka nowożytna, sztuka dnia dzisiejszego, sztuka chwili, sztuka nie malująca tego, co jest w człowieku stałym i wiecznym, ale to co jest w nim zewnętrznym, chwilowym, szczególnym, czego już jutro nie będzie […]”
· na rozpowszechnienie się tego terminu miała wpływ lit. niemiecka.
· w Polsce terminu „modernizm” używano przede wszystkim pisząc o nowych prądach w literaturze niemieckiej. Współistnienie naturalizmu i symbolizmu.
NEOROMANTYZM –jeden z najwyrazistszych kierunków artystycznych epoki, nurt nawiązujący w do epoki romantyzmu i dowartościowujący go. Ponieważ epoka ta była ideowo zbieżna z poglądami modernistów, dlatego ceniono twórczość wielkich romantyków polskich, szczególnie J. Słowackiego.
To wyraźne nawiązanie do romantycznej tradycji miało jednak charakter skomplikowany i niejednorodny- dwie orientacje estetyczne Młodej Polski („służebna” i „wyzwolona”) odwoływały się do „dwu romantyzmów”: modelu ogólnoeuropejskiego i modelu specyficznie polskiego.
a)romantyzm uniwersalistyczny –nacisk położony został na problemy filozoficzne, moralne i estetyczne
b)romantyzm narodowy- dominują zagadnienia związane z sytuacją narodu pozbawionego niepodległości, tj. problemy polityczne, narodowowyzwoleńcze, społeczne
Modernistyczna „wyzwolona” orientacja pragnie przede wszystkim odwoływać się do romantyzmu uniwersalistycznego, wywiedzionego z tradycji europejskiej i stara się podejmować jego wątki treściowe: jaskrawy indywidualizm, bunt wobec świata i zbiorowości, kult podświadomości, wiarę w istnienie świata nadprzyrodzonego.
SYMBOLIZM- kierunek artystyczny w Młodej Polsce, zgodny z idealistycznymi założeniami filozofii i kultury. Opiera się na przekonaniu, że przedmioty materialne i zjawiska, które spotykamy są tylko rodzajem zasłony, za którą trwa byt prawdziwy, wieczny, absolutny. Poezja epoki była wypełniona poszukiwaniami Absolutu. Przedstawicielem symbolizmu może być Leon Wyczółkowski i jego obrazy: „Głowa Chrystusa”, czy „Dęby”. (więcej informacji w opracowaniu: „Wpływy symbolizmu-cechy symbolizmu”)
NIETZSHESANIZM - zespół poglądów filozoficznych i literackich powstałych w nawiązaniu do filozofii niemieckiego myśliciela F. Nietzschego. Nietzsche („Tako rzecze Zaratustra”) występował przeciwko pesymizmowi, bierności i słabości, głosząc kult życia. Bezwzględnie potępiał panujące ówcześnie zasady moralne, odrzucał humanitaryzm, altruizm jako domenę ludzi słabych, postulując moralność "nadludzi", rasy panów, którzy predestynowani są do tego, aby działać "poza dobrem i złem", tworząc nowe zasady. Niemiecki filozof głosił pochwałę siły tężyzny fizycznej, wolności działania wybitnej jednostki. Nietzscheanizm był reakcją na dekadentyzm końca XIX wieku.
Fryderyk Nietzsche:
-studiował filologię klasyczną pod kierunkiem Fryderyka W. Ritschla
-w 1865r. przeczytał działo Schopenhauera: „Świat jako wola i wyobrażenie”
-w 1869r. został prof.nadzwyczajnym filologii klasycznej W Baglei, a po roku otrzymuje tytuł prof. Zwyczajnego
-miał krytyczny stosunek do cesarstwa niemieckiego
-atakował upadającą cywilizację europejską
-religię chrześcijańską uważał za wyraz zawiści warstw poniżonych, szukających odwetu w klasie panów
-krytykował nauki bezmyślnie powielane w schematach
-w 1883 ukończył pisać: „Tako rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo” (Zaratustra-perski mędrzec, uczy w serii symbolicznych przypowieści, jak stać się nadczłowiekiem
-nadczłowiek wyróżnia się siłą ciała i lwią potęgą „chcenia”(„wola mocy”)
-Napisał między innymi: „Antychrysta”(1888) i „Ecce Homo” (1888)
-w Polsce w XIX i XX wieku, budzi niepokój jego koncepcja nadczłowieka, wydaje się, że skwapliwie odczytywane w dziełach Nietzshego pesymistyczne przesłanie, harmonizuje z wszechobecnym dekadenckim zniechęceniem
-wiele dyskusji w „Próchnie” Berenta czerpie argumenty z myśli Nietzshego
-wezwania „do czynu”, siła życiowa, wola kreowania siebie, marzenia o odzyskaniu suwerenności państwowej, inspiracja dla „Snów o potędze” Staffa i „Wyzwolenia” Wyspiańskiego
BERGSONIZM - nazwa kierunku filozoficznego z przełomu XIX i XX wieku, pochodząca od nazwiska franc. filozofa H. Bergsona (1859-1941). Bergsonizm wywarł duży wpływ na kształtowanie się późnego symbolizmu i futuryzmu, ekspresjonizmu oraz charakterystycznej dla prozy XX wieku techniki strumienia świadomości. Filozofia Bergsona, zwrócona przeciwko racjonalizmowi, nadrzędną rolę w poznaniu przyznawała intuicji. Jednym z jej kluczowych haseł była koncepcja pędu życia, zakładająca istnienie w człowieku wewnętrznej energii witalnej, nadającej dynamizm istnieniu. W tym kontekście życie człowieka traktowane było jako strumień doznań i działań. Bergson zajmował się także problemem czasu i jego względności. Filozofia Bergsona wywarła wpływ na literaturę XX wieku i to zarówno zachodnioeuropejską (W poszukiwaniu straconego czasu M. Prousta, Ulisses J. Joyce'a), jak i polską (poezja B. Leśmiana).
Henri Bergson (1859-1941):
-laureat nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1927)
-przedstawiciel witalizmu w europejskiej historii idei
-odrzuca zdobycze racjonalizmu
-tożsamość ludzkiej świadomości i świata: świat ten nie jest zbiorem oddzielonych od siebie i obcych rzeczy, lecz organiczną jednością
-„prąd witalny”-rodzaj wewnętrznej, inspirującej siły, sterującej rozwojem życia, wspólnej dla świata
-religia dzieli się na statyczną i dynamiczną:
a)statyczna- odpowiedź na kontakt człowieka z naturą(wytwór intelektu)
b)dynamiczna- mistyczne przeczucia wyjątkowych jednostek
FREUDYZM - teoria psychologiczna stworzona po koniec XIX wieku przez Z. Freuda, który przyczyn większości zaburzeń psychicznych, nerwic i neuroz doszukiwał się w zachwianiu bądź tłumieniu popędów (głównie popędu seksualnego - libido). Freud wyróżnił trzy warstwy psychiki ludzkiej: sferę instynktów (id), których działanie ze względów moralnych i społecznych jednostka musi tłumić, nadświadomość (superego) - wszystkie zasady oraz normy moralne i społeczne nabyte w trakcie wychowania oraz świadomość (ego), której zadaniem jest utrzymywanie w równowadze działania id i superego.
Wiedeński neurolog wskazał także na istnienie podświadomości, w której tkwią ukryte popędy, a która ujawnia się niekiedy w snach. Analiza podświadomości, i co za tym idzie uświadomienie sobie przyczyn zaburzeń, prowadzi, według Freuda, do odzyskania równowagi psychicznej. Tłumiony popęd seksualny jest nie tylko przyczyną nerwic, ale może także podlegać procesowi sublimacji, czyli znajdować swoje ujście w społecznie akceptowanym zachowaniu, np. twórczości artystycznej lub pracy (wg Freuda jest ona sublimacją skłonności sadystycznych). Freudyzm wywarł ogromny wpływ nie tylko na całą psychologię, ale również na literaturą i krytykę literacką. (zob. psychoanaliza).
SCHOPENHAUERYZM – pesymistyczna ideologia, stworzona przez niemieckiego filozofa: Artura Schopenhauera:
1 . ludzkie życie to pasmo cierpień co powoduje dążenie do szczęścia, co jest nieosiągalne ; 2 . człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia);3 . skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi; 4 . rządzą nim biologiczne popędy; 5. jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią; 6. skazany na życie będące nieustanną męką; 7 . cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze; 8 . cierpi ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne. Wyzwolić się od męki można tylko poprzez: • odrzucenie pragnień i pożądań • nirvanę, czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem na życie bez męki, ucieczka od pragnień to jedyny sposób • kontemplacja sztuki. Stąd rola sztuki jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem istnienia.
oprac. Kinga Czerwińska,
na podst. :
-Młoda Polska, pod red. Anny Skoczek, tom VII
-Literatura Młodej Polski, Andrzej Z. Makowiecki
mcfly9