Archeologia procesualna (Nowa Archeologia) - orientacja badawcza we współczesnej archeologii, szczególnie twórcza i aktywna w latach 60., 70. i 80. XX w.
Funkcjonalizm i neoewolucjonizm doprowadziły do powstania niezwykle ważnego nurtu teoretycznego czy orientacji badawczej w archeologii, zwanej „Nową Archeologią” lub "archeologią procesualną". Początek Nowej Archeologii wiąże się z osobą Lewisa Roberta Binforda, który zarysował nowy program teoretyczny w 1962 r. w artykule Archaeology as anthropology, opublikowanym w periodyku "American Anthropologist". Binford stwierdził, że archeologia może osiągnąć taki sam cel jak antropologia – zrozumienie funkcjonowania systemów społeczno-kulturowych (optymizm poznawczy). Binford nawiązał do myśli Leslie White’a (którego był studentem), twierdząc, że obserwowane przez archeologów źródła (odnoszące się przede wszystkim do podsystemu technologicznego) pozwalają zrekonstruować całość systemu społeczno-kulturowego. Nawiązał także do koncepcji Grahame’a Clarke’a i Juliana Stewarda, uważając kulturę za sposób adaptacji do środowiska. Zmianę kulturową widział jako zapoczątkowaną przez czynniki zewnętrzne, pozakulturowe, przede wszystkim o charakterze ekologicznym.
Funkcjonalizm charakteryzuje się zainteresowaniem mechanizmami funkcjonowania systemów społeczno-kulturowych. Neoewolucjonizm głosił, że ważniejsze jest nawoływanie do techniczno-środowiskowych wyjaśnień kultury niż do idei ewolucjonistycznych. Procesualizm czerpał z obu tych kierunków. Podejście procesualne zmierza do wyodrębnienia i przebadania różnorodnych procesów zachodzących wewnątrz społeczeństwa i pomiędzy społeczeństwami, kładąc przy tym nacisk na relacje ze środowiskiem, sposób uzyskiwania środków utrzymania i gospodarkę, stosunki wewnątrz społeczeństwa, wpływ panującej ideologii i wierzeń oraz wyniki wzajemnych oddziaływań zachodzących między poszczególnymi segmentami społeczeństwa.3 Nowi archeolodzy wierzyli w możliwość uzyskania wiedzy obiektywnej, uznając, że w archeologii można formułować prawa na wzór nauk przyrodniczych. Wprowadzono myślenie systemowe. Kultura miała nie odnosić się do poszczególnych społeczności, lecz do kultury całego gatunku ludzkiego. Binford definiuje kulturę jako sposób adaptacji człowieka do środowiska. Stanowiła ona strukturę, system powiązanych elementów, w którym zmiana jednego elementu powoduję zmianę pozostałych. Takim czynnikiem wg niego było środowisko naturalne. System dąży do utrzymania równowagi, więc by jej przywrócenie było możliwe po zmianie ww. elementów, powstają coraz to nowe formy zachowań społecznych, ekonomicznych i światopoglądowych. Binford wyróżnił 3 podsystemy: technologiczny, społeczny i ideologiczny. Uważał, że każdemu podsystemowi można przypisać określone artefakty.
Dalszy rozwój procesualizmu prowadził do badań nad bodźcem powodującym zmiany. Mogły one następować z przyczyn ekologicznych (zmiana klimatu) lub demograficznych (wzrost populacji). W kolejnym etapie zaobserwowano, że jest wiele czynników zmian. Archeologowie amerykańscy próbowali się odwołać do modelu Hempla, według którego znając pewne prawa przyrodnicze i stosując dedukcję można wyjaśnić ich działanie. W archeologii jednak nie znamy praw, które byłyby pewne, więc wykorzystanie tego modelu zostało poddane krytyce. W nowej archeologia wzorce kultury materialnej dopasowywano do wzorców ludzkich i odczytywano te drugie na podstawie pierwszych za pomocą praw ogólnych i teorii średniego zasięgu (Middle Range Theory). Teoria ta wiązała obserwacje i doświadczenie z wyobrażeniami i wiedzą na temat świata minionego. Chodziło o wychwycenie relacji między kulturą materialną a zachowaniami. Do obserwacji posłużono się etnoarcheologią. Na podstawie badań Eskimosów Nunamiut stworzono ogólny model funkcjonowania obozowisk społeczeństw myśliwskich, co pomogło w odczytaniu osadnictwa magdaleńskiego. Centrum osady jest puste. Znajdują się tu tylko niewielkie pozostałości i narzędzia, natomiast kości i śmieci znajdują się dookoła. Wspomniany już Lewis Binford, który jest uważany za jednego z twórców archeologii procesualnej w 1968 roku opublikował artykuł „ Post – Pleistocene Adaptations”, w którym przedstawił nowe wyjaśnienie początków rolnictwa. Różniło się ono od innych uniwersalnością, a nie jak dotąd skupieniem się na Bliskim Wschodzie. Problem przestawił jako szereg zmiennych, które doprowadziły do dostosowania się ludności i ostatecznie do neolityzacji.
Jest zwana inaczej „Nowa Archeologia” i była próbą reformy archeologii tradycyjnej. Przedstawiciele tej archeologii skoncentrowali się na tworzeniu teorii, modeli, testowania hipotez, poszukiwania ogólnych praw zachowań ludzkich. Odwołuje się do założeń neopozytywizmu. Chcieli zastosować model dedukcyjno - monologiczny (z nauk przyrodniczych stworzony przez C.G. Hempla, uznanie jakiegoś faktu jest możliwe poprzez wydedukowanie go z innego faktu uznanego za przyczynę oraz z praw, które uzasadnia powiązanie między faktami). Jednak w naukach humanistycznych nie ma praw więc używano hipotez dlatego NIE jest to model dedukcyjno – monologiczny tylko hipotetyczno - monologiczny. Model ten nie sprawdził się w archeologii, bo nie ma ona praw i prawidłowości, którymi można tłumaczyć twory materialne, by to zmienić stworzyli etnoarchologie (dokonywanie obserwacji dotyczących relacji pomiędzy zachowaniem ludzkim, a kulturą materialną wśród współcześnie żyjących społeczności plemiennych). Etnografowie pomijali w swych badaniach kulturę materialną, dlatego etnoarcheologia miała zgromadzić materiały potrzebne do tworzenia hipotez.
L.R. Binforda nowa próba konceptualizacji źródeł
Binford optymistycznie zakładał, że w źródłach zawarte są informacje umożliwiające pełne , naukowe odtworzenie rzeczywistości dziejowej. Wyraża pogląd, że „formalna struktura artefaktów wraz z kontekstualnymi powiązaniami między elementami powinna przedstawiać i przedstawia systemowy i dający się zrozumieć obraz całego wymarłego systemu kulturowego”. Binford dzieli artefakty i ekofakty na:
wytwory technomiczne, to artefakty, których pierwotny kontekst funkcjonalny mieści się w sferze bezpośredniego styku człowieka z przyrodą. Źródła te są związane ze zmiennymi środowiska naturalnego i pełnią zasadniczą rolę w procesie jego eksploatacji i przekształcania przez człowieka
wytwory socjotechniczne to te, których pierwotny kontekst funkcjonalny związany jest bezpośrednio z podukładem społecznym; są to wytwory takie jak: insygnia władzy, berła, korony, buławy itd., ale też przedmioty ostentacyjnego zbytku. Ich zmiany mogą zaświadczać o zmianach struktur społecznych,
wytwory ideotechniczne to materialne elementy kultury, których pierwotny kontekst funkcjoanalny mieści się w sferze ideologicznych komponentów układu społeczno-kulturowego; należą tu np. figurki bóstw, symbole klanów, siły przyrody.
Najważniejsze cechy „nowej archeologii”:
· optymizm poznawczy (tzw. przesłanka pompejańska - każde stanowisko archeologiczne, tak jak Pompeje - jest zatrzymanym w ruchu, skamieniałym systemem społeczno-kulturowym), poznanie przeszłości jest w związku z tym kwestią zastosowania odpowiednich metod badawczych;
· nacisk na wyjaśnianie procesów i zjawisk (dedukcja logiczna, wyjaśnianie przez odwołanie się do praw ogólnych, argumentacja logiczna, tworzenie hipotez badawczych, zastosowanie statystyki matematycznej, metod komputerowych), a nie tylko na ich opis,
· podejście systemowe,
· analiza procesów zmian, powodowanych przez czynniki ekologiczne, demograficzne i ekonomiczne,
· próba znalezienia uniwersalnych praw rządzących ludzkim zachowaniem,
· budowa modeli
· prowadzenie badań zorientowanych na rozwiązanie jakiegoś problemu
D.L. Clarke - model wielostopniowych układów archeologicznych
Jest on twórcą archeologii analitycznej i uzasadnił w archeologii ideę klasyfikacji politetycznej. Uważa że podstawowym źródłem jest ‘fakt archeologiczny’, czyli „wytwory i informacje pozyskiwane w wyniku obserwacji ich kontekstualnych i specyficznych własności”. Wytwór z kolei to system sprzężonych z sobą cech, przy czym archeolog selekcjonuje te cechy pod kątem działalności lub wyboru człowieka, a więc cechy określające np. kształt, wielkość, obróbkę, motywy dekoracyjne. Źródła podlegają selekcji; wybiera się fakt i relacje między faktami. Przedmiot posiada nieskończenie wiele cech, ale zawsze opisujemy go za pomocą pewnego zbioru cech. Dlatego hierarchiczny podział jednostek archeologicznych jest następujący:
cecha (atrybut) - najmniejsza jednostka
wytwory (zbiór cech)
typy wytworów (zespoły cech)
zespoły typów (kompleksy wytworów)
kultury (kompleksy zespołów)
grupy kultur przechodnich (kompleksy kultur)
kompleksy technologiczne ( kultury o podobnej strategii gospodarczej bytujące w podobnym srodowisku).
Jest to podejście całościowe do źródeł
Jako drugiego z ojców archeologii procesualnej przedstawia się działającego nieco wcześniej Grahama Clarka. W 1952 roku próbował on wyjaśnić układ wczesnego rolnictwa w północnej Europie za pomocą badań nad osadnictwem w Skandynawii. Clark naniósł na mapę rozmieszczenie śladów kultury czekanów czółenkowych oraz występowanie grobów megalitycznych i zestawił to z występowaniem w tamtym okresie lasów liściastych. Wysnuł z tego wniosek, że strefy gospodarcze pokrywają się z ekologicznymi i ludność nie była przystosowana do życia w obszarach występowania lasów iglastych.
Grahame Clark. Fotografia naukowca na okładce poświęconej mu biografii. Uważano wówczas kulturę materialną za rezultat adaptacji do środowiska fizycznego i społecznego. Wyeliminowano jednostkę z teorii społecznej. Nie poszukiwano śladów człowieka kryjącego się za artefaktem, ale systemu łączącego tego człowieka i artefakt. Uważano, że istnieją systemy tak podstawowe, że kultura czy jednostka nie są w stanie ich zmienić. Każdy artefakt badano jako odbicie społeczno-kulturowego systemu. Np. naczynie badano jako odzwierciedlenie statusu społecznego. Przestawało być istotne to, co jednostka mogła robić z tym naczyniem. Szczególnie amerykańska archeologia procesualna była powiązana z antropologią. Akceptowała aspekt międzykulturowy, rozpatrywała systemy w odniesieniu do ich środowiska, a następnie podawała tezy uniwersalne. (Zachowanie -> kultura materialna). Coraz częściej sięgano po metody ilościowe i statystyczne zamiast jakościowych. Uważano, że teoria i dane są blisko ze sobą powiązane. Dane dostrzega się w kontekście teorii i dlatego dane wynikające z teorii są teoriami (Binford) Do zbadania stosunku między kulturą materialną a społeczeństwem, które ją wytworzyło można zastosować niezależne instrumenty pomiarowe, co pozwoli na ich obiektywne zbadanie. Charakterystyczne było duże zainteresowani problemem wnioskowania. Zwrócono uwagę na sferę zachowań kulturowych i na strukturę działania. W latach 50. miał miejsce kryzys typologii. Wg idei Pikea badania podzielono na: „emiczne” i „etyczne”. Emiczne to wewnętrzna organizacja kultury, język, płaszczyzna uczestnika kultury. Etyczne kładą nacisk aspekt zewnętrzny, obiektywny kultury. Podział ten próbowano wprowadzić do typologii w założeniu „emicznym”. Poszczególny typom przypisywano znaczenia uniwersalne i sens socjologiczny. Uważano, że typ to grupa artefaktów, wykazująca konsekwentny i zgodny zespół cech, których połączone własności dają charakterystyczny układ. Typ miał określać wzorzec zachowania, ze względu na to, że wytwór, który go oznacza, jest efektem ludzkich zachowań.
1. Dorota Ławecka 2003,Wstęp do archeologii, Warszawa-Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN.
2. Hodder J., Czytanie przeszłości, Poznań 1995.
3. Mamzer H., Archeologia i dyskurs, Poznań 2004.
4. Minta – Tworzowska D., Klasyfikacja w archeologii jako sposób wyrażania wyników badań, hipotez oraz teorii archeologicznych, Poznań 1994.
5. Kuper A., Między charyzmą i rutyną. Antropologia brytyjska 1922 – 1982, Łódź 1987.
6. Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002.
7. Renfrew C., Bahn P., Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002.
archeologia10