Słowotwórstwo (przegląd)
Słowotwórstwo jako dział nauki o języku opisuje morfologicznie środki tworzenia nowych wyrazów.
Słowotwórstwo zajmuje się budową wyrazów ze względu na ich znaczenie.
Rodzina wyrazów
Jedną z metod bogacenia języka jest tworzenie nowych wyrazów na podstawie zasobu już obecnego w słowniku.
W ten sposób powstają wyrazy motywowane
Motywacja to związek znaczeniowy pomiędzy wyrazem podstawowym a pochodnym polegający na tym, że forma i/lub funkcja członu motywowanego jest uwarunkowana przez człon motywujący.
Dla określenia zależności słowotwórczej wyrazów służy analiza słowotwórcza czyli wyodrębnienie w wyrazie motywowanym dwu jego składników, podstawowych członów:
podstawy słowotwórczej
formantu słowotwórczego
temat wyrazu podstawowego
zespół wszystkich cech formalnych, różniących wyraz motywowany od motywującego.
Formant określa znaczenie i gramatyczne właściwości wyrazu motywowanego
Istnieją wyrazy niepodzielne słowotwórczo zwane rdzennymi. Są to wyrazy niemotywowane (których znaczenia nie można odnieść do innych wyrazów), złożony tylko z morfemu rdzennego, ewentualnie końcówki fleksyjnej, , np. dom, pies, las, chleb, pole
Wiele wyrazów niepodzielnych znajdujemy wśród słownictwa najstarszego, odziedziczonego jeszcze po języku prasłowiańskim.
kosz Þ koszycz ¾ ek
podstawa słowotwórcza formant
Większość wyrazów jest podzielnych słowotwórczo są zatem wyrazami pochodnymi. Należą do nich wyrazy motywowane (można go odnieść do wyrazu, od którego pochodzi, a który jest dla niego jest wyrazem podstawowym).
Podstawami słowotwórczymi mogą być;
różne części mowy:
rzeczowniki
np. rybë a Þ ryb¾ ak, dom Þ dom¾ owë y
przymiotniki
np. małë y Þ mal¾ uch, stary Þ starz¾ e/ć/ się
czasowniki
np. włamyw/a/ć Þ włamyw¾ acz, prosić Þ proś¾ bë a
liczebniki
np. trojë e Þ trój¾ kë a, piąty Þ piąt ¾ kë a
zaimki
np. ty¾ ka-/ć (w znaczeniu “mówić ty”)
przysłówki
np. wczoraj¾ szë y
wykrzykniki i wyrazy dźwiękonaśladowcze
np. ach¾ ać, ciuch¾ cië a
wyjątkowo spójniki
np. gdyb¾ ać
wyrażenia przyimkowe
np. przedwieczor¾ në y, naramien¾ nik
wyjątkowo podstawę może stanowić nie odrębny leksem, ale morfem stanowiący część leksemu, nie występujący samodzielnie np. w złożeniach z elementami obcymi: hydro¾ budowë a, foto¾ komórkë a,
Formanty
Typy formantów;
przyrostki (sufiksy), np. mów¾ cë a, stoł¾ owë y
przedrostki (prefiksy), np. prze¾ śmiesznë y, nad¾ gorliwë y, w¾ biec
formanty środkowe (interfiksy), np. łam¾ i¾ główkë a, mocz¾ y¾ gębë a, żyw ¾ o¾ płot, st¾ u¾ lecië e
Podstawowe funkcje formantów:
Gramatyczna (syntaktyczna, składniowa): wyraz pochodny należy do innych części mowy niż wyraz podstawowy. Formant powoduje transpozycję (przeniesienie) z jednej części mowy do innej. Zmienia się także funkcja składniowa wyrazu pochodnego w porównaniu z podstawowym
pracowitë y Þ pracowit¾ ość ;
bieg¾ ać Þ bieg¾ anië e
Semantyczna (znaczeniowa): wyraz pochodny ma inne znaczenie niż wyraz podstawowy,
komin Þ komini¾ arz;
wrzos Þ wrzos¾ owiskë o;
Warszawë a Þ warszawi¾ ak
Funkcji tej często towarzyszy funkcja syntaktyczna:
mal¾ ow/a/ć Þ mal¾ arz;
pal¾ i/ć Þ pal¾ acz;
kłam¾ a/ć Þ kłam¾ cë a.
Tu wyrazy podstawowe i pochodne mają różne znaczenia (funkcja semantyczna), ale i następuje przeniesienie wyrazów pochodnych do innej grupy części mowy
Jakościowa: odmiana znaczeniowej roli formantu; formant wnosi nową informację określającą, modyfikującą, uszczegółowującą znaczenie podstawowe. Może to być informacja o:
wielkości przedmiotu,
np. kot Þ kot¾ ek,
intensywności cechy:
małë y Þ mal¾ utkë i (zdrobnienia = deminutiwa);
pięknë y Þ prze ¾ pięknë y;
subiektywnym stosunku nadawcy do przedmiotu:
dziewczynë a Þ dziewczyni¾ iskë o (zgrubienia = augumentiwa); piesek Þ piesecz¾ ek (spieszczenia)
W rodzinie wyrazów czyli zespole wyrazów pokrewnych, wyraz pochodny (motywowany) może być równocześnie wyrazem podstawowym (motywującym) dla innego wyrazu.
Np. pies Þ pies¾ ek Þ piesecz¾ ek
Znaczenie wyrazu pochodnego, tj. derywatu wynika ze znaczeń wyrazu podstawowego oraz formantu.
I tak
koszycz¾ ek “to mały kosz”
lek¾ arz to “ten, który leczy”,
zim¾ owë y to ‘należący do zimy”
biał¾ awë y to “trochę, niezupełnie biały”.
Podział wyrazów ze względu na ich budowę słowotwórczą
wyrazy niepodzielne słowotwórczo
wyrazy podzielnesłowotwórczo
z 1 podstawą słowotwórczą
złożone z kilku podstaw słowotwórczych
powstałe z wyrażeń przyimkowych
skrótowce
zrosty
złożenia
zestawienia
Wyrazy złożone to wyrazy, które powstały od dwóch wyrazów podstawowych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze. Należą do nich:
złożenia wyrazy o dwu podstawach słowotwórczych połączonych intrrfiksem: -o-, -i-, -y-, np. desk¾ o¾ rolka, wierc¾ i¾ pięta)
zestawienia czyli dwa odrębne wyrazy tworzące jedną całość znaczeniową, np. wieczne pióro, Morze Bałtyckie
zrosty - dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez elementów łączących, ale zależne od siebie składniowo odpowiednim związkiem:
zgody: “Białystok”, “dobranoc”
rządu “wiarygodny”, “Bogumił”
przynależności “małomówny”, “lekceważyć”
Przykładem rodziny wyrazów może być np. zespół wyrazów pochodnych:
siłë a
sil/i/ć się
sił¾ acz
sil¾ në y
sił¾ ow/ać się
za¾ sil/ić
po¾ sil/i/ć się
prze¾ sil/i/ć się
siłacz¾ kë a
siłow¾ nië a
zasił¾ ek
mcfly9