Językowy obraz świata

Przegląd historyczny:

Ø      Początki tezy o JOS sięgają M.  Lutra: „różne języki mają swoje specyficzne cechy w pojmowaniu świata”

Ø      Johann-Georg Hamann (przełom XVIII i XIX wieku): „język na poglądy – a poglądy na język wydają się mieć wpływ”, „każdy język wymaga pewnego właściwego sobie sposobu myślenia oraz realizuje określone, sobie tylko charakterystyczne upodobnienia”

Ø      Johann Gottfried Herder: „każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które stały się znakami, tym rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar do którego swój wkład wnosiły stulecia, to skarbiec myśli całego narodu”

Ø      Wilhelm von Humboldt: (SFORMUOWAŁ PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA TEZY JOS)

a)      wzajemna zależność myśli i słowa ma wpływ na to, że języki nie są środkami przedstawiającymi już poznane prawdy, lecz środkami służącymi do odkrywania prawd jeszcze niepoznanych.

b)     Różnorodność języków to nie tylko różnorodność dźwięków i znaków, ale również różnorodność sposobów widzenia świata.

à sposoby widzenia świata stanowią ostateczny cel wszystkich badań językoznawczych

c)      W każdym języku naturalnym zawarty jest tylko jemu właściwy ogląd świata

à JOS to rozumienie, interpretacja świata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsądku.
Stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i przejętych oraz zaakceptowanych przez daną społeczność norm, wartości, sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i nastawień wobec tej rzeczywistości materialnej jak i duchowej.

Ø      Leo Weisgerber: (rozwijał poglądy Humboldta) nie musimy widzieć w języku wyłącznie środka do porozumiewania się, lecz twórczą siłę ducha. W języku istnieje rozczłonkowanie świata, które nie tkwi w rzeczach. Każdy język jest sposobem dojścia do świata, każda wspólnota językowa jest tworzona przez wspólny obraz świata zawarty w języku ojczystym.

à JOS – to „ogrom zjawisk natury duchowej, zawartych w każdym języku, ukazujących istnienie duchowego kosmosu”; „każdy członek wspólnoty komunikatywnej przejmuje nieświadomie w czasie przyswajania jezyka ojczystego językowy obraz świata” W procesie tym chodzi o przeobrażenie świata doświadczanego w świat duchowo-pojęciowy – językowy byt pośredni (byt ten jest pośredni, ponieważ znajduje się pomiędzy mówiącym a światem zewnętrznym)

Ø      Helmut Gipper: (kontynuator myśli Weisgerbera) język zawiera określony światopogląd; język jak każda ideologia jest wyrazem pewnych przekonań, ocen, norm, wartości, programem działania, które dotyczą grupy społecznej i są wizją świata

à oprócz JOS możemy również mówić o ideologicznym obrazie świata

à JOS „ogół rozwiniętych związków kategorialnych w danym języku naturalnym, jego struktury semantyczne w zakresie słownictwa i w zakresie składni”; „ sposób w jaki zostaje wniesiona do języka doświadczona, przeżyta i wyobrażona przez wspólnotę komunikatywną rzeczywistość”

à język jest czymś w rodzaju klucza do świata – obecny jest w psychice jednostki i społeczeństwa, stanowi pomost między człowiekiem a rzeczywistością, jest pośrednikiem otwierającym dostęp do rzeczywistości ludziom nim się posługującym.

à najważniejsze w badaniu kulturowego charakteru języka są treści semantyczne

Lingwistyka polska:

Ø      Pojęcie JOS pojawia się w 1978 roku, zostaje wprowadzone przez Walerego Pisarka: „JOS, czyli obraz świata odbity w danym języku narodowym, nie odpowiada ściśle rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez naukę. Wskutek tego możliwe jest, że między obrazami świata odbitymi w poszczególnych językach narodowych zachodzą znaczne różnice, spowodowane różnymi warunkami bytowania danych narodów.

à JOS przejawia się szczególnie w systemie leksykalnym, najbardziej rozwinięte słownictwo dotyczy tej sfery zjawisk, które w danej społeczności odgrywają najważniejszą rolę, słownictwo odnoszące się do zjawisk nieistotnych charakteryzuje się natomiast ubóstwem

à Kontakty między narodami pociągają za sobą wzajemne zapożyczenia językowe, sprzyjają zacieraniu się różnic między obrazami świata odbitymi w językach narodów

Ø      W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych opublikowano pierwsze opracowania poświęcone JOS: Bartmiński, Tokarski 1986, Maćkiewicz, Anusiewicz

Ø      Bardzo negatywnie wypowiadali się na temat wpływu poszczególnych języków na sposób  widzenia świata językoznawcy o orientacji marksistowskiej.

Ø      Językowy obraz świata najłatwiej badać na przykładzie leksyki, zwłaszcza na kategoriach gramatycznych (różne sposoby liczenia: japoński ma inne liczebniki przy liczeniu przedmiotów okrągłych, a inne przy kanciastych)

Ø      Przedstawianie zjawisk zachodzących w świecie za pomocą języka jest nie zawsze zgodne z aktualnym stanem nauki np. słońce wschodzi i zachodzi; język utrwala pewne sposoby istnienia świata, nie zmieniając ich wraz z rozwojem nauki

Kulturowy obraz świata (KOS):

Ø      KOS – ten system, który odpowiada za całokształt konstrukcji drugiej rzeczywistości, system organizujący wszystkie pozostałe komponenty obrazu świata w obrębie danej kultury. Obejmuje nie tylko JOS, ale również konstrukty tworzone przez mimikę, gesty, zachowania, ponadto wytwory naukowe, religijne, ideologiczne, gospodarcze, ekonomiczne;

Ø      KOS – najważniejszy generator KOSu to język „jest konstruktem regulującym manifestacje produkcji tekstów i realizacji znakowych, reprezentującym oraz organizującym zasady konstrukcji danej manifestacji kultury i jej produktów jako drugiej rzeczywistości w celu podtrzymania, motywowania, wyrażania, objawiania się oraz reprezentowania procesów zachodzących w systemie społecznym traktowanym jako podstawa systemu kultury

Ø      Kos którego podstawowym elementem  i miejscem przejawiania się jest JOS ujawnia się w konstrukcie drugiej rzeczywistości i jej elementach: dyskursach, interdyskursie, symbolach kolektywnych i dyskursywnych.

Językowe wyznaczniki obrazu świata:

Ø      JOS można zrekonstruować, analizując wypowiedzi językowe. Chodzi o pokazanie elementów systemu językowego, będących nośnikami obrazu świata:

a)      struktury gramatycznej języka

b)     słownictwa i frazeologii

c)      składni i struktury teksu

d)     semantyki

e)      etymologii

f)       stylistyki językoznawczej

g)     onomastyki

h)     etykiety językowej

Ø      zagadnienia gramatyczne – „gramatyka jest bliższa duchowej swoistości narodów niż leksyka” – Humboldt; dopiero później punkt ciężkości badań został przeniesiony na analizowanie słownictwa (po wynikach badań ogłoszonych przez Weisgerbera i Porziga)

Ø      fleksja – praca Renaty Grzegorczykowej

a)      fleksyjna kategoria męskoosobowosci w języku polskim – podział świata na mężczyzn i resztę, może wydawać się dyskryminujący, jest jednak faktem gramatycznym i nie powinien ulegać wartościowaniu (powstanie związane zapewne ze stosunkami społecznymi panującymi w dawnej Polsce)

b)     końcówki w mianowniku l.mn. rzeczowników męskoosobowych, których zastosowanie może wprowadzać zróżnicowanie stylistyczne: chłopi – chłopy, studenci – studenty, Polacy – Polaki

Ø      rodzaj gramatyczny rzeczowników – kategoria rodzaju gramatycznego nie zawsze, w odniesieniu do istot żywych, jest związana z rodzajem naturalnym: mężczyzna, sędzia, wojewoda. Czy rzeczowniki zakończone na –a są mniej męskie od zakończonych na spółgłoskę? Jaki status w przekazywaniu obrazu świata mają rzeczowniki typu gość, oferma, łajza, flejtuch, mogą odnosić się do przedstawicielki obu płci? Rodzaj gramatyczny rzeczowników ma wpływ na interpretowanie świata, świadczy o tym metaforyzacja np. śmierć jako kobieta, wiosna jako młoda dziewczyna, księżyc jako on.

Ø      Słowotwórstwo – używanie zdrobnień i zgrubień świadczy o wielkości desygnatu ale również o obrazowaniu świata (Calineczka, Treny Kochanowskiego) regularne stosowanie w przeszłości sufiksów żeńskości do męskich form nazwisk było świadectwem traktowania żon i córek jako swoistej własności męża i ojca, zanik tego zwyczaju jest przejawem zmian obyczajowych.

Ø      Inne kategorie gramatyczne – bezosobowe czasowniki - mówiono, mówi się nie dają podstaw do ewentualnej dyskryminacji płci

Ø      Wyjątki gramatyczne – są to skamieniałości obrazujące dawne postrzeganie rzeczywistości, kiedyś wyjątkami nie były. Eliminowanie wyjątków może wiązać się z dostosowaniem gramatyki do reprezentowanej wizji świata, ale również może być wynikiem zachodzących wyrównać analogicznych, ekonomii komunikacji.

Słownictow i frazeologia: Słownictwo jest bardzo ważnym składnikiem przekazującym interpretację świata; zwraca się uwagę na to, jakie działy słownictwa są szczególnie rozbudowane, a jakie są słabo reprezentowane. Stwierdzenia te mogą być podstawą ustalenia, które dziedziny życia są dla danej społeczności ważne, a które marginalne; o sposobie interpretacji świata świadczy także wybór jednego z synonimów;

Ø      Frazeologia frazeologizmy świadczą o interpretowaniu świata i wyznawanych wartościach np. w języku polskim: antropocentryzm, perspektywa katolicka, racjonalność potoczna

Składnia i struktura tekstu: Pierwsi reprezentanci tezy o interpretacji świata przez język składnię podawali jako dział gramatyki, w którym najpełniej się ona wyraża. Chodzi np. o stopień swobody szyku i możliwości akcentowania

Ø      Struktura tekstu – istniejące w danym języku teksty mogą informować o typie organizacji danego społeczeństwa, tradycjach literackich, zwyczajach np. formuły gratulacyjne, kondolencyjne, struktura pieśni ludowych, bajek

Semantyka: Bardzo ważne jest badanie znaczenia wyrazów i zależności między nimi (pola semantyczne, synonimy) które najpełniej i najbardziej wyraziście przekazują sposób widzenia rzeczywistości przez daną społeczność

Ø      Stereotypizacja i rola jaką odgrywają, stereotypy w widzeniu świata (końska dawka, zielona żabka, kozacka fantazja) wyrażenia stereotypowe przekazują określoną wiedzę, stereotypowy obraz dotyczy często narodowości, zawodów, ale także zwierząt i zjawisk przyrody

Ø      Metafory i metonimie – Lakoff i Johnson, Tokarski

Etymologia: Analiza pochodzenia wyrazu może wskazywać na te cechy, które wzięto kiedyś pod uwagę przy tworzeniu danej nazwy

Stylizacje: Słownictwo środowiskowe i terytorialne przekazuje różne obrazy świata. Słowniki poszczególnych gwar czy dialektów są świadectwem zróżnicowanych sposobów widzenia rzeczywistości

Etykieta językowa: Formuła witania w ciąga dnia; polskiemu dzień dobry i dobry wieczór odpowiada angielskie good morning, good, afternoon, good evening, czy niem, Guten Morgen, Guten Tag, Guten Abend – dwóm formułom danego języka odpowiadają w dwóch innych językach 3 formuły. Proszę Pani, Proszę Pana, pewien stopień zażyłości usprawiedliwia też zwracanie się formą pani + imię, co w innych językach jest bardzo mało popularne.

3