Modul_3_Psychologia_wychowania_wychowanie_w_rodzinie.pdf

Psychologia wychowania

— wychowanie w rodzinie

Wstęp

1. Struktura rodziny a kształtowanie się ról i postaw rodzicielskich

2. Postawy rodzicielskie i systemy wychowania w rodzinie

3. Charakterystyka zdrowego (funkcjonalnego) i dysfunkcjonalnego systemu rodzinnego

4. Znaczenie pozycji w rodzeństwie

5. Trudności wychowawcze — trudne sytuacje związane z rodzicielstwem

Zakończenie

Bibliograﬁa

Wstęp

W ostatnim module zostały przedstawione wybrane zagadnienia z psychologii wy-

chowania. Wychowanie w szerokim znaczeniu odnosi się do całokształtu oddzia-

ływań wychowawców i środowiska wychowawczego na jednostkę lub grupę. Psy-

chologia wychowania, podobnie jak i psychologia nauczania, to obszerna dziedzina

nauki. Analizuje ona bowiem problematykę wychowania w odniesieniu zarówno

do środowiska naturalnego, jak i instytucjonalnego.

Bogactwo i duża różnorodność problemów, z jakimi się styka psychologia wycho-

wania, zmusza do zawężenia analizowanej w tym skrypcie problematyki. Zajmie-

my się w tym module tylko wychowaniem w odniesieniu do środowiska natural-

nego, koncentrując się na środowisku o największym znaczeniu w życiu każdego

człowieka, jakim jest rodzina.

Rodzina to podstawowa i najważniejsza grupa osób silnie z sobą związanych emo-

cjonalnie, która — gdy funkcjonuje prawidłowo — zaspokaja wszystkie najważniej-

sze potrzeby dziecka. Podstawowe wiadomości o rodzinie, o jej strukturze i peł-

nionych rolach rodzicielskich zawarto w temacie pierwszym. Postawy rodzicielskie

i systemy wychowania w rodzinie są przedmiotem analizy tematu drugiego. Te-

mat trzeci przybliża obraz zdrowej, funkcjonalnej rodziny i porównuje go z rodzi-

ną dysfunkcjonalną.

To, w jaki sposób członkowie rodziny wzajemnie się traktują, jak reagują na siebie

i jakie relacje panują między nimi, w znacznym stopniu zależy od zajmowanej w ro-

dzinie pozycji. Znaczenie pozycji w rodzinie porusza temat czwarty. Ostatni, piąty

temat skoncentrowany jest na trudnościach wychowawczych związanych z rodzi-

cielstwem — ich przyczynach i sposobach przezwyciężania.

1. Struktura rodziny a kształtowanie się

ról i postaw rodzicielskich

Przyjmując za kryterium wzajemne związki łączące ludzi, środowisko wychowaw-

cze można podzielić na dwa rodzaje środowisk: naturalne i intencjonalne. Środo-

wisko intencjonalne to wszelkiego rodzaju instytucje wychowawcze starające się

wywierać na jednostkę określony wpływ (np. szkoła). Do naturalnego środowiska

wychowawczego możemy zaliczyć rodzinę, grupę rówieśniczą lub społeczność lo-

kalną. Jednostka wchodzi w skład tego środowiska poprzez miejsce urodzenia, wię-

zy krwi czy wiek. Naturalne środowisko wychowawcze mocno i trwale oddziałuje

na jednostkę, często w sposób niezamierzony. Dziecko wiążą silne związki emocjo-

nalne z osobami wchodzącymi w skład tego środowiska: rodzicami, rodzeństwem

i rówieśnikami (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża, 1992).

Deﬁnicjarodziny

Różne są deﬁnicjerodziny.Zasocjologamimożnaprzyjąćzapunktwyjściapogląd,

że rodzina to interpersonalny system stosunków wewnątrzgrupowych, system spo-

łeczny czy też rodzaj instytucji społecznej (Rembowski, 1986a). Rodzina to grupa

osób połączonych więzami krwi, małżeństwa lub adopcji. Stanowi system, w któ-

rym zachodzą szczególne relacje między rodzicami a ich dziećmi, małżonkami i ro-

dzeństwem. Podstawową relacją społeczną i uczuciową jest więź między małżonka-

mi, jako rodzicami, i ich dziećmi (Hrapkiewicz, 2001).

Rodzina to mała liczebnie grupa, co stwarza okazję do bezpośredniego kontaktu

wszystkich jej członków, a to sprzyja tworzeniu się trwałych, silnych, osobistych

więzi emocjonalnych pomiędzy nimi (Gała, 1997). Rodzina jest dla jednostki naj-

ważniejszą grupą podstawową, w której członkowie pozostają z sobą w bliskim

kontakcie i współdziałają. Prawidłowo funkcjonująca rodzina zaspokaja wszystkie

potrzeby biologiczne i psychiczne dziecka.

Najważniejszymi funkcjami rodziny są funkcje rodzicielskie i społeczno-wycho-

wawcze oraz funkcje ekonomiczne, które polegają na zapewnieniu członkom ro-

dziny możliwości egzystencji (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża, 1992; por.

Ziemska, 1986a: 227–253).

Każdy człowiek przynależy do co najmniej jednej rodziny macierzystej (jest to tzw.

rodzina pochodzenia), w której dojrzewa, przejmuje jej poglądy i wartości, która

uczy go kontaktów społecznych z innymi ludźmi. Druga to rodzina prokreacyjna,

a więc ta, którą jednostka sama tworzy, wstępując w związek małżeński i posiada-

jąc własne dzieci (Rembowski, 1986a).

Struktura rodziny a role odgrywane przez jej członków

Rodzina składa się przede wszystkim z rodziców i ich dzieci. Struktura rodziny jest

odmienna w różnych kręgach kulturowych (czasem całe plemię stanowi rodzinę,

a niekiedy tylko potomkowie linii męskiej czy żeńskiej). W jednych kręgach kultu-

rowych dominującą rolę w rodzinie odgrywa ojciec, a w innych matka. Drugi ro-

dzic pozostaje jakby na uboczu (nieraz jego rola sprowadza się do udziału w funk-

cjach prokreacyjnych). W zależności od tego, który z rodziców pełni w rodzinie

funkcję dominującą, można wyróżnić typy rodzin (Przetacznik-Gierowska, Makieł-

ło-Jarża, 1992):

1. Rodzina patriarchalna — rodzina, w której dominującą rolę odgrywa najstarszy

męski członek rodziny (skupia całą władzę, zarządza i dysponuje majątkiem ro-

dzinnym). W tym typie rodziny żona jest we wszystkim podporządkowana mę-

żowi, pełni funkcje opiekuńczo-wychowawcze wobec dzieci i wszystkie funkcje

związane z prowadzeniem domu. Istnieje tu wyraźny podział obowiązków na

męskie i żeńskie. Dzieci także mają ustalone obowiązki, które wraz z posłuszeń-

stwem i szacunkiem dla rodziców są im wpajane od najmłodszych lat.

2. Rodzina egalitarna — w rodzinie tej panuje równouprawnienie (egalitaryzm

oznacza równouprawnienie), a więc nie ma podziału na tradycyjne role męskie

i żeńskie. Do tradycyjnych, pełnionych już dawniej funkcji związanych z prowa-

dzeniem domu i wychowaniem dzieci, dochodzą kobiecie role zawodowe. We

współczesnej rodzinie kobieta i mężczyzna mają właściwie równe prawa, lecz

niekoniecznie równe obowiązki. Często oboje pracują, oboje zajmują się wycho-

waniem dzieci i prowadzeniem domu. Zazwyczaj jednak większość ról domo-

wo-rodzinnych pełni kobieta, ale w odróżnieniu od rodziny patriarchalnej jej

udział w decyzjach i ustaleniach dotyczących rodziny jest taki sam, a niekiedy

większy niż mężczyzny (por. Grochociński, 1986: 309). Rodzina egalitarna jest

na ogół rodziną małą. W jej skład wchodzą rodzice i dzieci, a związek między

pokoleniami znacznie się rozluźnia (silniejsze więzi emocjonalne występują mię-

dzy rodzicami i dziećmi). Inna jest też pozycja dzieci — mają one nie tylko obo-

wiązki, ale i prawa (np. prawo do współdecydowania o swoim życiu).

3. Rodzina matriarchalna — w rodzinie tej dominującą rolę odgrywa kobieta. Ona

pracuje, utrzymuje dom, a jednocześnie pełni funkcje opiekuńczo-wychowaw-

cze wobec dzieci i zajmuje się domem. Podejmuje wszystkie ważne dla rodziny

decyzje. Pozycja mężczyzny jest tu drugoplanowa (czasem nawet nie mieszka on

z rodziną i nie uczestniczy aktywnie w jej życiu).

Rola to sposób zachowania, którego oczekuje się od jednostki z racji miejsca, jakie

zajmuje ona w społeczeństwie. Role rodzicielskie należą do ról społecznie cenio-

nych. Ich układ zależy od opisanych wyżej typów rodzin.

W tradycyjnej rodzinie patriarchalnej rola ojca polega na sprawowaniu władzy rodzi-

cielskiej, a także utrzymaniu materialnym rodziny. Ojciec z daleka czuwa nad wy-

chowaniem dzieci, ale do niego należy zawsze „ostatnie słowo”. Jego decyzja jest

ostateczna, niepodważalna i zawsze musi być respektowana. Rolą matki w takim

typie rodziny jest dawanie dziecku oparcia emocjonalnego, pełnienie wobec niego

funkcji wychowawczej, a także organizowanie codziennego życia rodzinnego.

W matriarchalnym typie rodziny rola ojca jest bardzo nikła (szczególnie gdy nie miesz-

ka z rodziną, jego zachowanie wobec syna przypomina raczej pozycję starszego

brata wobec młodszego rodzeństwa niż ojca).

W rodzinach współczesnych (egalitarnych) role ojca i matki są do siebie zbliżone, zwłasz-

cza gdy oboje rodzice pracują, choć w dalszym ciągu do matki należy troska o zapew-

nienie dziecku możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb (por. Dembo, 1997:

441). Ojciec (szczególnie młody) często włącza się w całokształt zabiegów związa-

nych z wychowaniem dziecka (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża, 1992).

Rola matki wiąże się z takimi cechami, jak odpowiedzialność i opiekuńczość, które są

nabywane przez kobiety już od wczesnego dzieciństwa. Okres ten bowiem ma duże

znaczenie dla prawidłowego kształtowania się ról macierzyńskich, a wczesne do-

świadczenia z dzieciństwa wywierają ogromny wpływ na wizerunek przyszłej matki.

Dziewczynka pozbawiona prawidłowych wzorów zachowania przyswaja sobie nie-

kiedy tylko instrumentalne cechy zachowania kobiety-matki i nie potraﬁ później

zapewnić swemu dziecku właściwego oddziaływania emocjonalnego, okazywać

czułości, miłości, ciepła, dawać poczucia bezpieczeństwa. Wiele młodych dziew-

cząt czuje, że są nieprzygotowane do roli matki, ponieważ zanim urodziło się dziec-

ko, miały ograniczony kontakt z dziećmi. Dlatego ważne jest, szczególnie w pierw-

szych miesiącach życia dziecka, wsparcie najbliższych i pomoc w opiece nad nim

(Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża, 1992; Dembo, 1997).

Rola matki zmienia się w zależności od wieku dziecka, ale nie maleje. Dobra mat-

ka daje bowiem przez całe życie oparcie i pewność trwania, a jej utrata jest czyn-

nikiem silnie traumatyzującym, nawet dla osób dorosłych. Dobra matka to taka,

która okazuje dziecku sympatię, interesuje się nim i bierze aktywny udział w jego

życiu. Jest bardzo zadowolona, a nawet dumna z posiadania dziecka i chętnie te

uczucia ujawnia przed innymi. Traktuje potomka jako indywiduum odpowiedzial-

ne za siebie, adekwatnie do wieku i stopnia rozwoju (Rembowski, 1986a).

Pozycja matki jest pod pewnymi względami uprzywilejowana. Z prezentowanych

badań (Rembowski, 1986b) wynika, że zarówno dziewczęta, jak i chłopcy w swo-

ich uczuciach preferują matki. Jest to rezultatem identyﬁkacjidziecka,niezależnie

od płci, bardziej z matką niż z ojcem i stosunku matki do swego dziecka. W świe-

tle przeprowadzonych badań matki wykazują w większym stopniu niż ojcowie po-

stawy nacechowane miłością, akceptacją i bardziej życzliwy stosunek do dziecka

(Rembowski, 1986c).

Rola ojca również zależy od typu rodziny. Im większa jest rodzina, im bardziej ojciec

w niej dominuje, tym jego stosunek do dzieci jest bardziej odległy, a zachowanie su-

rowsze (odwrotnie jest w małej, egalitarnej rodzinie, gdzie między członkami rodzi-

ny jest bliskość emocjonalna). Współcześnie ojciec coraz częściej przebywa z dzieć-

mi i pełni wobec nich wiele funkcji tradycyjnie uważanych za kobiece (por. Dembo,

1997: 448). Wpływa to na zmniejszenie się autorytetu ojca, ale jednocześnie silniej-

sze są powiązania emocjonalne między nim a dziećmi, co prowadzi do umocnienia

u dzieci poczucia bezpieczeństwa (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża, 1992).

Wciąż jednak udział ojców w wychowaniu dzieci jest mniejszy niż matek, a ich po-

stawa odznacza się większym dystansem uczuciowym (Rembowski, 1986b) i, jak

pokazały badania, większym liberalizmem (Rembowski, 1986c).

M. Braun-Gałkowska ujmuje rodzinę jako grupę społeczną, która tworzy struktu-

rę. W strukturze tej każdy element jest zależny od wszystkich pozostałych, a za-

chodzące pomiędzy członkami rodziny interakcje uwarunkowane są przez wiele

czynników. Szczególnie ważnym czynnikiem są postawy, jakie członkowie rodziny

prezentują wobec siebie.

Postawę rodzicielską określa się jako względnie stały sposób odnoszenia się do

dziecka, oparty na pewnych danych intelektualnych, zabarwiony określonymi

emocjami i związany z tendencją do względnie stałych zachowań. Na kształtowa-

nie się ról rodzicielskich, postaw i ich rodzaj wpływa wiele różnych aspektów zwią-

zanych z doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa, a także obecna sytuacja, w ja-

kiej znajdują się rodzice (Braun-Gałkowska, 1997).

Wymienia się m.in. takie czynniki, jak (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża 1992):

1. Wiek — im młodsi rodzice, tym większe jest prawdopodobieństwo, że nie są oni

jeszcze dojrzali do pełnienia tej roli.

2. Powiązanie emocjonalne z partnerem i jego stosunek do dziecka — im relacje między

partnerami są bardziej pozytywne, tym łatwiejsze internalizowanie (uwewnętrz-

nianie) reguł wynikających z pełnienia roli rodzicielskiej.

3. Postawy rodzicielskie w dużym stopniu zaczynają się kształtować już w dzieciń-

stwie, a podstawowym budulcem są dla nich wzory wyniesione z własnej rodziny

macierzystej . Na stosunek do pełnienia ról rodzicielskich wpływa bowiem klimat

rodziny, w której jednostka wzrasta, postawy, jakie preferują rodzice w stosun-

ku do dzieci, a także sposób, w jaki rodzice pełnią swe role.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: