Ciemności kryją ziemię – powieść Jerzego Andrzejewskiego, napisana w latach 1955-1957, opublikowana w 1957 roku. Powszechnie uważana za dzieło rozrachunkowe wobec stalinizmu. Andrzejewski wydał ją po dłuższym okresie niemocy twórczej. Przyczyną tego było m.in. to, że Andrzejewski w okresie stalinizmu był jednym z najaktywniejszych pisarzy wiernych reżimowi komunistycznemu. Aby ukryć prawdziwy cel napisania "Ciemności..", pisarz umieścił akcję powieści w XV-wiecznej Hiszpanii (okres działania Świętej Inkwizycji i słynnego inkwizytora Tomás de Torquemady) i wystylizował ją na kronikę historyczną z tego okresu. "Ciemności kryją ziemię" są uważane za jedną z najwybitniejszych powieści Andrzejewskiego napisanych po 1956 roku. Pewnego dnia w połowie września 1485 roku do miasteczka Villa-Réal przybywa Wielki Inkwizytor Tomas Torquemada w otoczeniu dwustu kilkudziesięciu konnych i pieszych familiantów, czyli domowników Świętej Inkwizycji, zwanych również Milicją Chrystusową. Wywołuje to popłoch mieszkańców. Na jego powitanie nie zjawiają się przedstawiciele władz świeckich (don Juan de Santangel - dowódca, kapitan królewskiego regimentu, który jednak posyła Manuela de Hojeda. Wysłannik usprawiedliwia swego dowódcę chorobą.). Podczas modlitwy w kościele Torquemada spotyka młodego dominikanina Diego Manente, przeciwnika Inkwizycji, który zwierza mu się ze swoich poglądów, myśląc, że rozmawia z kimś innym. Gdy zakonnik dowiaduje się, z kim ma do czynienia podnosi rękę by zabić inkwizytora, lecz powstrzymuje się. Spotkanie kończy się wspólną modlitwą. Wielki Inkwizytor widząc bunt i szczerość Diega decyduje się wziąć go pod opiekę i nazajutrz niespodziewanie mianuje go swoim osobistym sekretarzem. Po objęciu tego stanowiska Diego przechodzi gwałtowną przemianę – z przeciwnika staje się fanatycznym zwolennikiem Inkwizycji. Zostaje mianowany sekretarzem Królewskiej Rady Inkwizycyjnej. Ofiarami jego donosów stają się dowódca straży Torquemady - don Carlos de Sigura (umiera pijąc zatrute przez Torquemada wino)- i jego przyjaciel - Mateo Dara, któremu w przeszłości zwierzał się z wrogości wobec inkwizycji. Wielki Inkwizytor wymuszając decyzję na Królowej i Królu doprowadza do wygnania Żydów z Hiszpanii. W pierwszej połowie września 1498 ciężko chory Torquemada udaje się w podróż z Valladolid do Toledo w celu wyjaśnienia zawiłej sprawy Lorenza Pereza - rzemieślnika postawionego przed Święty Trybunał, oskarżonego o szerzenie bezbożnych poglądów: "jakoby nie istniały diabły, demony oraz inne istoty piekielne, które zdolne by były zawładnąć ludzką duszą" (str. 88). Po pierwszym przesłuchaniu przewinienie zmieniło brzmienie na "szerzenie poglądów niezgodnych z naukami Kościoła oraz o udział w rozległym spisku, który miał za cel obalenie przemocą istniejących w Królestwie Katolickim władz świeckich i duchownych" (str. 96). Perez przyznał się do winy, oraz ujawnił listę nazwisk osób (listę zbrodniarzy), których wciągnął do rzekomego spisku. Wśród nazwisk znalazł się ksiądz Miguel Vargas - proboszcz i spowiednik oskarżonego, który "wykazał przy pełnieniu swych obowiązków karygodną ślepotę i na nie mniejsze potępienie zasługujący zanik czujności wobec zła" (str. 98). W święto Józefa, Perez oraz jego "wspólnicy" zostali żywcem spaleni na stosie.Kilkanaście lat później, podczas podróży do Avila (gdzie Wielki Inkwizytor pragnął wyzionąć ducha) śmiertelnie chorego Torquemadę zaczynają targać wątpliwości. Dochodzi do wniosku, że system terroru, który stworzył jest szkodliwy i zaczyna tracić wiarę w Boga. 16 września 1498 roku w San Vicente nakazuje Diego ogłoszenie edyktu o rozwiązaniu Świętej Inkwizycji i przywrócenia praw jej ofiarom. Diego jednak odmawia wykonania polecenia, a po śmierci przełożonego uderza go w twarz rugając za postępowanie.
I Główni bohaterowie: ojciec Tomas de Torquemada – uchodzi za najokrutniejszego przedstawiciela inkwizycji hiszpańskiej; Wielki Inkwizytor (WI); nie cofa się przed żadnymi środkami; propaguje donosicielstwo; uważa, że ludzie są słabi i źli i trzeba ich zbawiać nawet wbrew ich własnej woli; otacza się ludźmi całkowicie mu oddanymi, zarówno tymi silnymi, jak i zastraszonymi; rozprzestrzenia terror – płoną stosy, wzrasta liczba ofiar; bezkompromisowy zwolennik zbudowania Królestwa Bożego na ziemi; uważa, że należy wyzbyć się wszelkich osobistych pragnień i dążeń oraz całkowicie podporządkować się idei religijnej, a tych, którzy się tej idei sprzeciwiają trzeba darzyć nienawiścią; dostrzegając w Diegu żarliwość młodego ducha, pragnie ją wykorzystać do własnych celów; jego ideałem jest społeczeństwo ludzi bezwładnych, którymi można rządzić w sposób absolutny, pragnie stworzyć system, w którym nie ma miejsca na wolną wolę, a publiczne piętnowanie zła jest przestrogą dla innych, strach jest narzędziem, które pozwala utrzymać ludzi w posłuszeństwie wobec władzy; pod koniec życia nachodzą go wątpliwości: "A jeśli pomyłką jest to wszystko?" dochodzi do wniosku, że stworzył okrutny system wymierzony przeciw ludzkości, odzywa się do niego Szatan, mówi mu: „Nie jesteś już potrzebny, zrobiłeś swoje” okazuje się, że idea, której służył całe życie była wytworem ciemności, nakazuje rozwiązać inkwizycje, ale na nic to się zdaje – Diego nie chce go słuchać, w obliczu śmierci przyznaje się do błędu i dostrzega bezsens i szkodliwość idei, której służył, jego wiara i religijność nie były oparte na jasności, przez całe życie zadawał sobie szereg różnorakich pytań na temat egzystencji i dopiero pod koniec przeciwstawił się swojej mroczności, jest skomplikowaną osobowością i dopiero bliskość śmierci uświadamia mu, iż całe życie kroczył po jego mrocznej stronie. brat (później ojciec) Diego de Manente - młody dominikanin, na początku powieści ujawniał poglądy przeciwne inkwizycji, po objęciu stanowiska sekretarza WI bohater przechodzi przemianę światopoglądową i staje się zwolennikiem inkwizycji; wraz z rozwojem akcji powieści staje się coraz bardziej fanatykiem Świętej Inkwizycji, aż na koniec przerasta w tym swego nauczyciela – samego Wielkiego Inkwizytora; przejmuje wzorce zachowań - nie jest mu obce donosicielstwo, ani budzenie lęku w innych; staje się sekretarzem Królewskiej Rady Inkwizycyjnej; gdy na końcu powieści WI prosi o napisanie dekretu rozwiązującego Wielką Inkwizycje - odmawia, szarpie starca, gdy ten umiera - uderza go.
II Pozostałe postaci: don Juan de Santangel - dowódca don Manuela, kapitan królewskiego regimentu, nie przybył by przywitać WI, pozorował chorobę, o której poinformował jego wysłannik - don Manuel. Wraz z don Manuelem zostaje aresztowany przez inkwizycje (przyczynia się do tego don Rodrigo) don Manuel de Hojeda - wysłannik don Juana, przy biesiadzie, w której uczestniczył także don Rodrigo źle wypowiadał się o inkwizycji. Wraz z don Juanem zostaje aresztowany (przyczynia się do tego don Rodrigo). don Rodrigo de Castro - domownik WI (rycerz towarzyszący), po śmierci don Carlosa kapitan domowników, za romans z żydówką pozbawiony wszystkiego i wygnany (doniósł na niego don Lorenzo). Postanowił powrócić, zmordowany drogą zagościł u don Maguela, chciał pod innym nazwiskiem wypłynąć statkiem z panem Columbem, lecz nie udało mu się to, umiera. Nauczył don Maguela, że "nadzieja zawsze kosztuje najdrożej" don Carlos de Sigura - pierwszy kapitan domowników WI, szlachetnie urodzony, posądzony przez Diego o to, że jest "człowiekiem nadto zamykającym się w swych myślach" (s. 50), umiera pijąc truciznę w winie (którą to truciznę wsypał ojciec Torquemada), pośmiertnie oskarżony o spisek, rzekome targnięcie się na życie WI, gdyż owe wino miało być przeznaczone dla WI, a on próbował je przed ojcem w celach bezpieczeństwa. W rzeczywistości padł ofiarą fanatyzmu Diega i kłamliwej przebiegłości ojca Tarquemady. On i jego ród ma być okryty hańbą, przed tym bronią don Alfonso Carlos i markiz de Villena. don Lorenzo de Montesa - młody, jasnowłosy domownik WI, po śmierci don Carlosa ma za zadanie próbować posiłków WI przed nim, ujawnia romans don Rodrigo z żydówką, obejmuje stanowisko kapitana po don Rodrigo.brat Mateo Dara - przyjaciel Diego, Diego zwierzał mu się ze swej niechęci i obaw w stosunku do inkwizycji, Diego oskarża go "o ciężkie występki przeciw wierze", po czym Mateo z pomocą dekretu ojca Torquemady zostaje aresztowany "oraz poddany surowemu śledztwu tak długo, dopóki nie wyjawi swych heretyckich poglądów lub w przypadku uporczywego trwania w kłamstwie nie zostanie uznany za usuniętego po wieczne czasy spośród wiernych przynależących do świętego Kościoła Katolickiego" (s. 80).Pedro d`Arbuez - zamordowany inkwizytor. Ojciec Cristobal Galves - inkwizytor Świętego Trybunału, zajmuje się sprawą rzekomej próby otrucia ojca Torquemada, gani przeora Agustina za brak ostrożności, nakazuje przesłuchać Pablo.Pablo de Zarate - młody zakonnik, ma 16 lat, niósł posiłek dla ojca Torquemada, który wydaje się, że był zatruty (w rzeczywistości ojciec Torquemada sam wsypał truciznę do dzbana wina), po złożeniu zeznań obciążających don Carlosa wiesza się w celi.ojciec Blasco de la Cuesta - przeor klasztoru Santo Domingo, dzięki wstawiennictwu ojca Torquemada (który jednak mówi mu, że "zdradziłeś swoje powołanie, zdradziłeś ducha naszego stowarzyszenia" (s. 20) po tym jak ten zwierza się, że jego marzeniem jest objęcie arcybiskupstwa Toledo) obejmuje biskupstwo Avila, a po śmierci kardynała de Mendoza zajmuje arcybiskupstwo Toledo, zostaje prymasem Hiszpanii.ojciec Agustin d`Acugna - przeor Santa Maria, przeniesiony do pustelni San Inigo.don Alfonso Carlos - książę Medina Sidonia, markiz Kadyksu, szlachetnie urodzony, broni don Carlosa przed hańbą (koniec II rozdziału). markiz de Villena - szlachetnie urodzony, broni don Carlosa. don Miguel de Lara - właściciel castilla, w którym zatrzymał się umierający ojciec Torquemada wraz ze swymi domownikami, jego ojciec ożenił się z poganką, wysoko sobie ceni wolność.Lorenzo Perez - rzemieślnik z Burgillos, "szerzył bezbożne poglądy, jakoby nie istniały diabły, demony oraz inne istoty piekielne, które zdolne by były zawładnąć ludzką duszą" (s. 88), aresztowano go i prowadzono przeciw niemu śledztwo "(...) o szerzenie poglądów niezgodnych z naukami Kościoła oraz o udział w rozległym spisku, który miał za cel obalenie przemocą istniejących w Królestwie Katolickim władz świeckich i duchownych" (s. 96), podczas śledztwa ujawnia rzekomych współpracowników, którzy jedynie byli słuchaczami jego poglądów, zostaje skazany na śmierć - "(...) Perez oraz liczni wspólnicy jego zbrodni oddani zostali oczyszczającym płomieniom" ksiądz Miguel Vargas - proboszcz Burgillos i spowiednik oskarżonego Lorenza Pereza, został zapisany przez Pereza na rejestr zbrodniarzy przez niego ujawnionych za to, że "wykazał przy pełnieniu swych obowiązków karygodną ślepotę i na nie mniejsze potępienie zasługujący zanik czujności wobec zła"
heaen