HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ POLSKIEJ, WYKŁADY.doc.doc

HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ POLSKIEJ, WYKŁAD I, 7.10.10

Około 1500 roku w Polsce pojawiają się pierwsze renesansowe rozwiązania. Jak jest zapewne wszędzie to nie jest tak, że pojawianie się pierwszych obiektów o cechach renesansowych, przynosi zerwanie z wcześniejszą tradycją. Dosyć długo jeszcze trwają u nas rozwiązania aktualne do tej pory. Sztuka renesansowa do Pl. Dociera w różny sposób – najbliższą drogą z terenu Italii jest związana z działalnością króla Aleksandra i Zygmunta I zwanego starym. Zakorzenienie jest związane z Zygmuntem starym. Jest to przejęcie dokonań renesansu związane z dworem – sprowadzono artystę, było to świadome zadanie. On miał stworzyć dzieło zamówione. Dzieło, które otwiera nagrobek w Polsce to nagrobek Jana Olbrachta.

Wawel, katedra, nagrobek króla Jana Olbrachta, Franciszek Florentczyk, 1501 – 06.

Ale płyta jest późno gotycka. Ale sprowadzenie artysty było świadomym działaniem. A warsztat artysty upowszechni wśród najbliżej z dworem związanych biskupów.

Drugi sposób docierania : mniej jawnie. Powolne przenikanie rozwiązań. Na początku rozwoju myśli humanistycznej to przenikanie, nie dużym rzutem, ale powolne, było naturalne. Docierały wzory graficzne także, więc rozwiązania renesansowe, nawet bez sprowadzania artysty dotarłyby do Polski.

Trzecia droga: droga napływu artystów z terenów graniczących z rzeczpospolitą i z terenu Italii. Chodzi o artystów z północnej Italii i południowej Szwajcarii. Artyści powoli, od średniowiecza, przechodzą na tereny Niemiec, Francji, Rzeczpospolitej. Artyści lombardzcy docierają początkowo na przykład do Lwowa. Artyści unifikują obraz sztuki w Europie, jeżdżą w różne rejony.

Droga artystów włoskich: Śląsk – wielkopolska – Lublin – Warszawa – Wilno – Kraków

Połowa XVI wieku – moment, gdy rozwiązania o charakterze gotycko – renesansowym o bardzo różnych odcieniach, zaczynają ulegać przemianom i przekształceniom przez artystów obecnych. Od połowy XVI wieku zaczyna się więc manieryzm. Połowa wieku przynosi bardziej czytelne oddziaływanie sztuki z terenu Niderlandów. Gdzieś od połowy XVI wieku, im bardziej w głąb tym lepiej widać, następuje zróżnicowanie rozwiązań artystycznych z różnych  środowisk. W Krakowie dominują rozwiązania Włoskie, o tyle na przykład gdańskie dzieła realizowane od lat 50 – tych, 60-tych i 80- tych, są bardziej niderlandzkie. Zróżnicowanie nurtów. Powiedzmy wiec, ze mamy do czynienia z manieryzmem, ale nie ma on jednego oblicza. Pojawienie się rozwiązań niderlandzkich o tak czystym charakterze wiąże się z migracją ludności.

Migracja do Gdańska z Belgii (która pozostała katolicka). Zmiany społeczne na terenie Europy także mają wpływ na artystów, którzy przybywali do Rzeczpospolitej.

Około 1600 – bardzo wyraźna obecność dzieł, w których możemy zauważyć tendencje, które pochodzą ze średniowiecza. Czy jest to nawrót do gotyku, czy kontynuacja? Jest to różnie interpretowana przez różnych badaczy.

Koniec XVI wieku – rozwiązania wczesnobarokowe. (1595 rok – kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie).

1600 – wczesny barok – manieryzm (florencki, wenecki, niderlandzki)

Dwór Artusa – średniowieczny budynek z nową fasadą.

Zamość – rozplanowanie zapowiada elementy barokowe, manieryzm z odcieniem weneckim. Bernardo Morando.

Sklepienia kalisko – lubelskie.

Wystrój Sali po ptakami.

Zakorzenienie się baroku – sprowadzenie nowych artystów, takich, którzy znają sztukę Rzymu – Matteo Castello (pracował w Rzymie, znał rozwiązania Caravaderry).

Formy barokowe wzmocnione w kolejnym pokoleniu, miejsce Castello zajmuje jego kuzyn – Constantyn Tencalla (kościół Karmelitów Bosych p.w. św. Teresy, fasada, 1634 - 52).

XVII wiek – równolegle z rozwijającym się barokiem, mamy neo (albo nie?) manieryzm. Lata 30 – te 40- te,  powstają dzieła, które nie mają wyłącznie barokowego charakteru. Działalnośc teocalli a równolegle inni twórcy realizują pracę o elemencie manierystycznym.

1648 r.:  epitafium Emiliusza Zalewskiego, projekt Giovanniego Battisto Gisleniego, tym razem nie Lombardczyka, który przez podróże do Rzymu, umie stosować rozwiązania Berlliniego. Otwarcie dojrzałego baroku.

Czasy Jana III Sobieskiego – kontynuacja baroku, zaznaczenie klasycyzującego nurtu. Także nurt emotywny – działał na emocje.

Wilanów – nurt emotywny, światłocieniowa fasada.

Wiek XVIII :

Fazy:

1.       1711 – 1740 r. – 1711: zaprojektowany kościół norbertanek w Ibramowicach, pod Krakowem. Widać, ze sposób myślenie o przestrzeni jest inny niż w fazie wcześniejszej. Późnobarokowe rozwiązania. Architekt uczniem Andrei Pozzo. Dzieło zamykające: około 1740 – 41, zaprojektowanie pierwszego dzieła o charakterze rokokowym. Ta pierwsza faza zamyka rozwiązania XVII – wieczne. Panorama – rodzaj kompozycji figuralnej, która jest odpowiednia do oglądania z różnych punktów widzenia, w XVII wieku dzieła są nastawione na jednego widza. Panorama to pomysł późniejszy, postaci na sklepieniu ułożone w okręgu. Przy ułożeniu po okręgu i elipsie, każdy widz ma równie dobry widok. Panorama nastawiona dla wszystkich widzów. XVIII wiek – stopniowe odchodzenie od zasady decorum, która jeszcze w XVI i XVII wieku się od niej odchodzi (zasada odpowiedniości i stosowności). Stąd wiek XVIII już zapowiada nowoczesność. Faza pierwsza XVIII wieku – opowiada co było i zapowiada co będzie.

2.       Ok. 1740 – 1770 – faza rokokowa. W ramach tej fazy mamy szereg interesujących dzieł. Zjawiska na skalę europejską: Lwowska rzeźba rokokowa i szkoła wileńska (architektura).

3.       Ok. 1770 – ok. 1800 – faza „nowoczesna”. Klasycyzm. Gon rokokowym – obecność rozwiązań rokokowych w nowym klasycyzmie.

HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ POLSKIEJ, WYKŁAD II, 14.10.10

Początek renesansu I

Dzieło, które rozpoczyna sztukę renesansową – Nagrobek króla Jana               Olbrachta. Sprowadzony z Węgier mistrz Francesco. Ten na Węgry dotarł z Florencji, stąd jego nazwisko – Franciszek Florentczyk. Fundatorzy – osoby związane bezpośrednio z Janem Olbrachtem, wspólna fundacja dość znamienna i powoduje, ze nie jesteśmy do końca w stanie określić, czyją inicjatywą było sprowadzenie florentczyka do Polski i kto to dzieło zainicjował.

Przybycie Franciszka do Polski z Węgier – na terenie Węgier mamy do czynienia z początkiem sztuki włoskiej w renesansowej odsłonie. Królewicz Zygmunt bywał na dworze w Budzie i tam mógł się zapoznawać z wzornikami w bibliotece węgierskiej i mógł zapoznawać się z dziełami już powstałymi. Być może jego inicjatywie zawdzięczamy przybycie Franciszka.

Rola króla  Aleksandra – inicjatywy, których się podejmował po objęciu tronu były inne niż te, których się podejmował jak był wielkim księciem litewskim. Dopiero po śmierci Jana Olbrachta, dzięki poparciu matki i interrexa na tronie osadzono Aleksandra. Gdy był wielkim księciem, podejmował się inicjatyw, które miały późnogotycki charakter. Wystarczy wspomnieć jego zaangażowanie w kościele bernardynów w Wilnie i zaangażowanie przy budowie jednego z najciekawszych dzieł o formach gotyckich, jakie powstały na wschodnich terenach rzeczpospolitej – kościoła św. Anny. Gdy Aleksander zostaje osadzony na tronie rzeczpospolitej, poczuł się równy cesarzom i inicjatywy, których się podejmował, wskazują na poszukiwanie źródeł w sztuce Italii. Być może to za sprawą królewicza Zygmunta Franciszek pojawił się w Krakowie, ale być może było to i za sprawą Króla Aleksandra.

Kościół św. Anny w Wilnie

Warto podkreślić, ze około 1500 roku, gdy pojawia się to pierwsze dzieło, tak naprawdę ten renesans, w latach następnych też, jest ograniczony tylko i wyłącznie do wzgórza wawelskiego – do katedry i zamku, który ulega przekształceniu. Poza Wawelem pojawiają się około 1519 roku – zejście do Krakowa, dopiero lata 20-te przynoszą się roznoszenie tych form na Poznań, Warszawę, za sprawą wysyłania dzieł z warsztatów, które działały dla króla. Nowe dzieła – bodziec do podjęcia nowych inicjatyw.

Nagrobek Jana Olbrachta – dzieło, które dobrze pokazuje równoległą obecność form czysto włoskich z tymi jeszcze wcześniejszymi – późnogotycka płyta, zamówiona przez królową Elżbietę po śmierci Jana Olbrachta z tumbą, na której znalazła się inskrypcja z nowymi elementami oraz obramienie, obudowa, w której ta późnogotycka płyta się znalazła.

Sam nagrobek – w jednej z kaplic na Wawelu. Podjęcie już wprowadzonego zwyczaju, że nagrobek znajduje się w wyodrębnionej kaplicy,. Ale zerwanie z tradycją – wcześniejsze mają formę baldachimową, a ten wstawiony został w głęboką arkadę, której formy dają się prosto wywieźć ze sztuki Florencji XV wieku.

Dzieło to jest istotne dla zaobserwowania, jakie elementy pojawiły się wraz z zastosowaniem nowego obramienia. Po pierwsze mamy tu przykład bardzo wyraźnego nawiązania do kultury antycznej, poprzez wykorzystanie schematu jednoprzelotowego łuku triumfalnego. Po drugie wprowadzony zestaw nowych elementów, które w takich wersjach nie były znane – plecionki z określonych wzorów, ornament kandelabrowy, arabeska. Pojawia się bardzo silne zaakcentowanie programu heraldycznego. Orzeł przekształcony przez sztukę Italii, ale wyraźnie wyodrębniony – mamy do czynienia z nagrobkiem, który ma charakter bardziej państwowy. Charakter prywatny, ale bardziej pokazujący, że jest to król.

Niektórzy badacze samej konstrukcji arkady, w tym, że można ją wpisać w kwadrat, wskazują tu na pewne morze filozofii neoplatońskiej. Ciekawe zestawienie elementów i inskrypcji – watki rozwinięte w dekoracji ornamentalnej. Dwa pilastry – ograniczają środkowe pole, panoplia – same w sobie elementami militarnymi. Także kłosy i owoce – elementy dobrobytu, które osiąga państwo w czasie pokoju.

Geneza tego rozwiązania, bezpośredni wzór : nagrobek Leonarda Bruniego Bernardo Rosselino 1444 rpk. Ale nieco inna konstrukcja i inaczej ustawiona postać. Dla struktury architektonicznej tego typu rozwiązanie jest tego typu wyraźną inspiracją.

Motywy wprowadzone – rodzaj panoplii z antemionem i arabeską – motywy z Palazzo Ducalle w Urbino: Laurenzo Laurano (?) być może z kręgu tych artystów wywodzi się Franciszek Florentczyk.

Nie możemy powiedzieć o wczesnym etapie działalności Bartolomeo Berecciego, następcy Florentczyka, autora kaplicy zygmuntowskiej.

Druga realizacja Florentczyka, którą prowadził do śmierci – przebudowa zamku na Wawelu. Inicjatywa podjęta przez króla Aleksandra, a cała budowa przeobraziła się w zmianę całego skrzydła zamku. Przebudowa polegała na przekształceniu wcześniejszych elementów – dodaniu krużganka i wprowadzeniu nowych detali – obramienia okienne, dekoracja wykusza.

Ważniejszy element wprowadzony przez Florentczyka – stworzenie rezydencji z wewnętrznym dziedzińcem, rezydencja wyraźnie nawiązująca koncepcją do miejskich pałaców włoskich. Zamek na Wawelu – większy od miejskich pałaców Italii. Inny sposób zakomponowania dziedzińca, brak regularności. Sama przebudowa i praca nad krużgankami przeciągnęła się na innego Włocha – Berrecciego, gdyż trwała do 1536 roku (F. Florentczyk umiera w 1516). W obrębie struktury tylko część elementów wiążemy z F. – skrzydło zachodnie, wschodnie w części i skrzydło północne. Południowe i dalsza cz. Wschodniego – Berecci.

Jeżeli przypisać komuś zasługę stworzenia całego układu – tylko Florentczykowi. Typ nawiązuje do włoskich pałaców, ale są i szeregi dopasowań do polskiego klimatu. Po pierwsze – inne rozmieszczenie pomieszczeń, odmienne niż w tradycji Italii – umieszczenie ich na najwyższej kondygnacji (a nie na pierwszej) spowodowało zmianę proporcji, wprowadzenie wyższej kondygnacji na górze, brak arkad (modyfikacja znana wcześniej).odsunięcie okapu od kapiteli. Ponad kapitelami wprowadzenie rodzaju impostów, których zadaniem jest odsunięcie okapu od kapiteli, by okap nie zasłaniał zwieńczenia.

Przewiązki mają nieco gotycki charakter – ornament sznurowy. Niezależnie od tego, jaką mają genezę, wprowadzają jedną poziomą linię, nie mamy efektu wertykalnego wyciągnięcia.

Sam pomysł, jak te opaski mają wyglądać, niekoniecznie był pomysłem samego Florentczyka. Na zamku na Wawelu pracowali miejscowi twórcy i ci, którzy mieszkali na pograniczu.  Może te opaski trzeba z nimi łączyć.

Fragmenty ściany, które rozdzielają ciągi arkad – po co? Dla wzmocnienia konstrukcji, ale być może chodzi o elementy podzielnia całości na segmenty, zrównoważenie krużganka. Nie wiadomo, czy przeważył wątek konstrukcyjny czy dekoracyjny. Warto zwrócić uwagę, ze budowa zamku na Wawelu, która nie polegała tylko na krużgankach, portalach, wnętrzach i dekoracjach jest jedną z największych inwestycji budowlanych prowadzonych w europie w tym czasie. Wytworzyło się też jedno z największych środowisk artystycznych w europie.

Warto podkreślić, że w ciągu XVI wieku będziemy mieli dużą grupę artystów włoskich, ale nie malarzy, nie przybywali do Polski, co jest niezbadane, ale nie znamy takich przykładów.

Drugie 10-lecie XVI wieku otwiera także innych zleceniodawców na przyjęcie form o czysto włoskim charakterze. Zleceniodawcy są coraz szersi – nie są to tylko osoby związane z dworem królewskim. Najważniejsza postać – prymas Jan łaski i jego fundacja płyt nagrobnych z Gniezna. To prymas zamówił na terenie Węgier, w pracowni Jana Florentczyka, sześć płyt nagrobnych, które miały upamiętniać osoby z jego rodziny i jego poprzedników. 4 płyty do Gniezna, jedna do Włocławka i jedna do Krakowa. One wszystkie prezentowały ten sam typ – wywodziły się wyraźnie z tablic grobowych znanych z tablic antycznych. W każdej z nich pojawia się herb w wieńcu, jest wyraźnie gloryfikowany, czasami pojawiają się insygnia, w dolnej partii tablica inskrypcyjna, komu tablica jest poświęcona. Czy te płyty od początku miały funkcjonować tak, jak w tej chwili? Zamontowane pionowo? Nie wiadomo. Te gnieźnieńskie płyty mogły być umieszczone w wybudowanej przez prymasa kaplicy, która była tuż obok katedry. Tam mogły być zamieszczone na tumbach i tam położone. Te płyty nie spotkały się z bardzo szerokim oddźwiękiem. Znamy kilka przypadków wykorzystania tego typu, ale nie jest on bardzo rozpowszechniony. Kaplica była centralna, nie wiemy, w jakiej formie była wzniesiona. Czy kaplica miała formy już nowożytne czy jeszcze nie – tego nie wiadomo, zachował się jeden przekaz ikonograficzny – panorama miasta z katedrą, ale nie wiadomo, czy jest późnogotycka, czy już renesansowa. Gdyby była ta drugą, wyprzedzałaby królewska fundację kaplicy zygmuntowskiej o dziełem bardzo nowatorskim.

Kaplica Zygmuntowska

Ugruntowanie rozwiązań renesansowych – inicjatywa Zygmunta I i działalność Bartłomieja Berecciego. Nie wiemy o jego włoskiej działalności. Do Polski – 1516 rok, około, przybywa, by zrealizować fundację kaplicy grobowej – kaplicy zygmuntowskiej. Nic nie wiemy o wcześniejszych jego pracach, ale na podstawie form, których użył, widać, ze Berecci może być mistrzem, który w jakiś sposób był związany z Julianem da Sangallo – widać pewne odniesienie i zainteresowanie dziełami starożytnymi. Pewne elementy, które zachowały się z mauzoleum każą wskazywać, że gdzieś koło tego warsztatu może pojawiać się Bartłomiej Berecci. Wiadomo, ze pojawia się tam artysta o imieniu Bartłomiej, ale nie wiadomo, czy to ten „nasz”. Miał okazję widzieć dzieła rzymskie, znał twórczość Rafaela, mógł zetkną się z Michałem Aniołem.

Zestawienie elementów znanych z Italii, odwołania do sztuki M. Anioła i Rafaela.

Najważniejsza fundacja królewska, która zostaje podjęta jeszcze na długo przed zakończeniem panowania króla. Była to przecież kaplica grobowa – w dolnej partii krypta z sarkofagiem dla Zygmunta I. śmierć Barbary – 1515 rok, żony króla, może był to powód wzniesienia tego typu dzieła.

Mossakowski: analizując daty śmierci Barbary i przybycia Bartłomieja, wzorami, którymi dysponował – ta śmierć królowej mogła nie być pierwsza, mogła być jednym z impulsów. Król mógł podląc decyzję wcześniej. Chęć upamiętnienia – wzniesienia „domu na wieczność”, wykształcenie go w kulcie cnoty, były tym, co wykształciło w nim chęć wzniesienia tego pomnika.

Jakość kaplicy zygmuntowskiej wskazują, ze król miał udział w projekcie i korektach. Nie szczędził również środków na tę fundację, mimo, ze realizacja przeciągnęła się na inne lata. Jaka była chronologia tej realizacji?

1516 rok – rozmieszczenie ternu, rozpoznanie materiałów, stworzenie modelu całości.

Kaplica stanęła w miejscu ważnym dla przestrzennego rozwiązania wzgórza – stanęła w miejscu prestiżowym – tuż przy głównym wejściu do katedry (było od strony południowej).

Warto zwrócić uwagę – mamy dokładnie potwierdzoną informację, ze Berrecci wykonał model dzieła. Nie zachował się do naszych czasów. Realizacja modelu – jeden z etapów budowy.

Model nie został zaakceptowany bez zmian – król zażyczał sobie tego i tego.

1517 rok: Berecci przystąpił do prac budowlanych. Rozbiórka wcześniejszej kaplicy i kruchty, trzeba było wstrzymać pracę i czekać na powrót króla. zbierano materiały, więc dalsza praca poszła znacznie szybciej.

1518 r. : król decyduje, ze inwestycja ma być prowadzona dale

1519 r. : krypta i sarkofag wykonana.

Realizacja kaplicy zygmuntowskiej – wprowadzenie całego grona artystów. Stwierdzenie, ze mistrzowie, którzy są na Wawelu nie będą w stanie wykonać ornamentów i rzeźb figuralnych. Stąd też zostają sprowadzeni mistrzowie . nagłe wzbogacenie środowiska krakowskiego o artystów o innych umiejętnościach i doświadczeniu. To są tacy jak: Mikołaj Castiglione, Wilhelm z Florencji, Giovanni Cini,

Od 1521 do 1523 – wykuwanie elementów ornamentalnych.

Do 1524 zbudowano dolną część i ozdobiono wykładzinami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Przygotowania prac nad kopułą.

Pierwsze rzeźby figuralne, jakie powstały – cztery tonda, które przedstawiały czterech ewangelistów i dwa kolejne, które przedstawiały króla Salomona i Dawida. Wiadomo, że te były dodatkowo opłacane. Tonda – do 1529 roku. 6 posągów ustawionych w niszach. Prace nad niewielkimi tondami trwały przez 3 lata, ale wszystkie figuralne w ciągu 1 roku. Wiemy, ze Giovanni Cino byli w tym warsztacie jednym z najważniejszych. Nie mamy podanych autorów, ale Mossakowski próbował ustalić, kto co wyrzeźbił.

Fisher – z Norymbergii zaprojektował kratę.

Dopiero koniec lat 30-tych całkowite ukończenie kaplicy i wystroju.

Jaką formę ostatecznie zyskała?

Zapoczątkował rozdział „grobowe kaplice kopułowe w XVII wieku”

Forma centralna przykryta kopułą, szereg różnych form geometrycznych, odnoszą się do wyobrażeń kolejnych sfer świata. Podstawowy plan – kwadratu. Możemy mieć nawet zarys krzyża greckiego – we wnętrzu wydzielone cztery arkady.

Umieszczenie okien tak wysoko – spełnienie postulatu Albertiego. Proporcje dolnej części uzależnione od samego ambitu katedry.

Dekoracja zewnętrzna skromna – podziały uzyskane dzięki pilastrom, kontynuowane przez sam tambur. W swoich proporcjach realizuje moduł – szerokość 3 * powtórzona w wysokości. Wzór dla centralnej kaplicy kopułowej – schemat zastosowany.

W obrębie latarni – znaczący element, sygnatura Berecciego. Wyraz świadomości artystycznej mistrza? Najwyższa gloryfikacja, jaką można znaleźć. Zadrożny: zwrócenie uwagi, że dokładnie tłumacząc ten tekst powinien brzmieć – Bartłomiejem Florentczykiem Mistrzem.

HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ POLSKIEJ, WYKŁAD III, 21.10.10

Pierwsze dzieła renesansowe na terenie rzeczpospolitej i kolejne – kaplica zygmuntowska. Jedno z najlepszych artystycznie dzieł.

Uzyskała formę kaplicy centralne, w której Berecci połączył kilka planów, stapiając je w jedność. Kwadrat jest punktem wyjścia dla podstawy, został wpisany w ośmiobok i koło, które wykreślają poszczególne części dzieła. Została wielkością dopasowana do zaistniałych warunków – wysokości obejścia katedry. Po to wysokość dolnej części dopasowana, by okna były całkowicie rozświetlone i by wpuszczały światło. Wysokie umieszczenie okien – niebo tylko przez nie widać, to spełnienie postulatu Albertiego – nic przez nie spośród ziemskich elementów nie ma być czytelne. Kaplica dobudowana do gotyckiego kościoła o innych proporcjach – kapica nieco wydłużona, szerokość trzykrotnie powtórzona w wysokości. Trzecia część przypada na latarnie.

K.Z. jest pierwszą renesansową budowlą, która przynosi do nas plan centralny. Nawiązanie do kaplic grobowych – zgodnie z antyczną tradycją mauzoleum miało być wzniesione na planie centralnym, by odpowiednio uczcić zmarłego. Ale też po to, by wyobrazić wielkość i harmonię Boga. Karolina Dargosz: Wyobrażenie neoplatońskiego wszechświata.

Elewacja: dekoracja skromna, podziały pionowo zyskane dzięki pilastrom, skromna dekoracja, teksty odnoszące się do króla i fundatora, elementy, które uległy zniszczeniu – na narożnikach w dolnej części figury Dawida i Judyty.

Wnętrze : bogatszy wystrój. W ramach rozwiązania czysto architektonicznego – znajomość sztuki Florencji i Rzymu oraz sztuk antycznych. Zamiłowanie do obserwowania dzieł antycznych – miał Berrecci wywieźć z warsztatu de Sangallo.

Kaplica – podział ścian. Każda ze ścian uzyskała analogiczny układ – dwie nisze, ponad nimi okrągłe tonda z figurami. Wydzielona pola pilastrami – kontynuowane w ścianach tarczowych. Półkolisty jest dodatkowo podzielony pionowymi słupkami – antyczne efekt termalnego okna.

Kiedy przyglądamy się zależnościom poszczególnych partii architektury – wpisanie arkady w arkadę, kiedy przyglądamy się tylko rozwiązaniom części dolnej, można wskazać, ze Berrecci czerpie z rozwiązań florenckich monumentalnych i małej architektury. Pewne rozwiązania nie SA w pełni renesansowe, nie są klasyczne, jak to w ortodoksyjnej architekturze byłoby to zastosowanie. Zapowiedź manieryzmu? Bo wszystkie podziały poziome powinny być prowadzone na tych samych wysokościach. Tu nie ma takiej zależności. A skoro takie p[zesunięcia i swoboda – manieryzm. To samo w kopule – nie ma kontynuacji dekoracji tamburu w kopule. Ale nie musi to być zapowiedź nowości, to może być wyraz znajomości dzieł antycznych – w łuku Konstantyna podziały nie pasują do siebie.

W czasie, gdy powstaje kaplica zygmuntowska porządki nie są skodyfikowane, nie wiadomo od początku, jak będą kapitele wyglądały. 1528 rok – pierwsze rysunki.

„wirowanie kopuły” – wzorcem kopuła panteonu?

W kręgu de Sangallo Mossakowski znajduje szereg podobnych rozwiązań, detali, które mogłyby wskazywać, ze z tego środowiska wywodzi się Berecci.

Dekoracja kaplicy – częściowo rekonstruowana w wyniku zniszczeń. W znacznej części dekoracja oryginalna – zwłaszcza elementy marmurowe, ołtarz, figury, stalle. Elementy rekonstruowane – cokół, pilastry, części ścian tarczowych.

W obrębie wnętrza kaplicy w nisze zostały wstawione figury świętych – Piotra, Pawła, Jana chrzciciela, Florian, Wojciech, Wacława i Zygmunta. Także w tondach – 4 ewangeliści, Dawid i Salomon. Florian i Wojciech – przy ołtarzu, uzupełnienie czterech patronów polskich. Św. Zygmunt to patron króla. Salomon i Dawid to patronowie władców. Salomon nosi rysy Zygmunta I. trudniej jest z Dawidem, niektórzy uważali, ze to portret Jana Bonera, ale niektórzy uważają, ze wyeksponowanie postaci królewskiego bankiera to jednak przesada. Natomiast na pewno obaj królowie pojawiają się w odniesieniu do Zygmunta I.

Rzeźby figuralne – nie wiadomo, kto je wykonał. Wiadomo, ze warsztat Berrecciego, ale KTO  w ramach warsztatu – nie wiadomo.

Mossakowski: zauważył, ze gdy Berrecci dostaje wypłatę na rzeźby z jego warsztatu znika kilku mistrzów, typuje tak: 4 medaliony ewangelistów i figura św. Piotra wykonana przez Jana z Wenecji (Zoana), a ze względu na to, ze M. dostrzega w tondach i figurach pewne drobne motywy, które odnajduje w sztuce weneckiej.

Figura św. Piotra – pierwsze w Polsce przykłady figura toggata, ubranej w togę.

Dwie kolejne figury, najlepsze, najbardziej dynamiczne – św. Paweł i św. Zygmunt – Mossakowski: odwoływanie się do realizacji rzymskich i florenckich. W warsztacie Berrecciego zna je, prócz samego Berrecciego, Bernardino (..) de Gianotis.

Figura św. Zygmunta – przetworzenie Dawida Michała Anioła. Głowa św. Pawła, Mossakowski wykazuje pewną zależność do figury bożka pana z muzeum kapitolińskiego i kolekcji rodziny Della Valle, i według Mossakowskiego Berrecci musiał tę kolekcję znać, była bowiem dostępna dla artystów.

Św. Jan Chrzciciel, Florian, Wacław – wyraźnie florencki charakter. Zestawienie Mossakowskiego odważne – z figurą Donatella. Filip z Fiesole – to mogła być jego praca.

Tonda z Dawidem i Salomonem i nagrobek – alb o wykonał je sam Berrecci, albo nie wiadomo.

Dekoracja ornamentalna – dekoracje niektóre bardziej groteskowe, inne bardziej figuralne. Wyraźnie nie są wykonane przez jednego mistrza. Mossakowski – 6 grup ornamentalnych. Giovanni Cini ze Sieny może był autorem? Ostatnio został okrzyknięty orna mentalistą. Nowością w sztuce polskiej w tym czasie jest wprowadzenie groteski – w nagrobku Jana Olbrachta mamy głównie arabeskę. Groteskowa pewnie pierwsza. Ta dekoracja jest nośnikiem treści – albo w duchu bardziej świeckim albo religijno – sepulkralnym. Wyraźne inspiracje antycznymi dziełami, wskazywano jedną z dekoracji – akantowa wić w oknie termalnym.

W latach 70-tych i 80-tych XVI wieku została przekształcona – stalle i królewski nagrobek. Kaplica powstała, jako  mauzoleum dla Zygmunta I i tę funkcję straciła w XVI wieku, gdy w związku z decyzją Zygmunta augusta i Anny Jagiellonki została przekształcona w mauzoleum Jagiellonów. W ogóle Anna Jagiellonka miała problem z umieszczeniem płyty, kapituła katedralna nie chciała się na to zgodzić – artystyczna wartość kaplicy miała zostać zaburzona. Podnoszona ingerencja w artystyczną materię. Wcześniej jednak większe zmiany wprowadzone w nagrobki króla – figura podwyższona, niżej wstawiono nagrobek jego syna. To, że nagrobek jest kopią figury ojca to świadoma decyzja Zygmunta August, który w swym testamencie napisał, ze miejsce jego pochówku ma być bliskie miejsca jego śmierci – jak bliżej Krakowa to tam a jak Wilna to tam. Typ pomnika – nagrobek piętrowy, upamiętnia co najmniej dwie osoby.

Nagrobek Zygmunta I – dzieło wyjątkowe, on wykonany w 1530 roku wprowadza do rzeźby nagrobnej nowy typ ujęcia postaci zmarłej- nieukazanej jako sztywna, leżąca na marach, jak to jest obecne w sztuce polskiej przed tym czasem, ale wprowadziła postać poruszoną, dość dynamiczną. Postać śpiąca, poruszona. Tego typu rozwiązanie pojawia się w sztuce włoskiej, gdzie pojawia się głównie w twórczości Sansovino, jako pierwszy prace tego mistrza trzeba wymienić dwa nagrobki w Santa Maria Dell Poppollo. Oba nagrobki Sansovina wprowadzają nowy sposób ujęcia figury zmarłego, chociaż to nie jest tak, ze figury poruszone nie pojawiają się – w Anglii się pojawiły w średniowieczu. Zmieniają układ, który w sztuce włoskiej jest powszechny – dotychczas sztywno leżący na łożu. Jest to zmiana znacząca dla sztuki włoskiej. Dopiero od lat 30-tych to rozwiązanie zaczyna się tak rozpowszechniać, ze jest najbardziej typowym przedstawieniem osoby zmarłej w rzeczpospolitej w tym czasie. Dla twórców włoskich, dla Sansovino, źródłem inspiracji nie były nagrobki angielskie, ale rzeźby nagrobne antyczne.

Berrecci i jego warsztat

Pracując nad kaplicą zygmuntowską warsztat przyjmował zamówienia – do katedry, innych krakowskich kościołów, Warszawy, Poznania…

Najważniejsza architektoniczna – kaplica biskupa Piotra Tomickiego na Wawelu. Miała upamiętniać właśnie jego. Kaplica biskupa Piotra – 1524 – 30r. jest drugim przykładem centralnej kaplicy grobowej. Stała się drugim modelem takiej kaplicy. W sensie ideowym k.z. doczekała się wielu naśladownictw, stając się znakiem rozpoznawczym nowożytnej sztuki polskiej. Typ architektoniczny, który bardzo się przyjął. Kaplica zygmuntowska ma najbardziej rozbudowany schemat. W przypadku kaplicy Piotra Tomickiego kopuła nie jest wsparta na tamburze – doświetla się przez latarnie i okna w ścianach. Nie uzyskała takich bogatych form, jak kaplica królewska. Znajduje się przy obejściu prezbiterium, przy zamknięciu prezbiterium, nie jest widoczna od zewnątrz. Wnętrze też nie było tak bogate, nie ma tak groteskowej dekoracji, zachowała się informacja, ze” po królewskiej nie znajdziesz w państwie nic wytworniejszego”. Świeczniki, dywany, malowidła, witraże, polichromia. Nagrobek – najbogatszy element wystroju – nawiązuje do figury uśpionej. Nawiązuje do rozwiązań rzymskich – prostokątna wnęka, kolumny. W zaplecku dewocyjne przedstawienie – Maria z Chrystusem, po bokach św. Piotr i Tomicki. Rzymska geneza tego pomnika. Dekoracja ornamentalna na kolumnach – pierwsze kolumny całe nią pokryte. Ten rodzaj dekoracji ma florencką genezę. Ta kaplica i sam nagrobek – pewne nowości.

Król – typ mikelangelowski, sansowinowski i mikelangeloswki – Tomicki.

Kaplica w Staszowie – inna elewacja zewnętrzna.

Inne architektoniczne nowe rozwiązania wprowadzone przez Berecciego – portal główny, który prowadzi na dziedziniec zamku – arkada ujęta przez kolumnę.

Kolejna nowość – element, który z dziedzińcem jest powiązany. Jeśli postał razem z budową parawanowego skrzydła, to attyka byłaby dziełem Berrecciego. Ale wprowadzenie tego motywu byłoby jego zasługą. Jeśli nie, to nie.

Warsztat Berrecciego jest odpowiedzialny za ukończenie nagrobka Władysława Jagiełły – baldachim. Uważa się, ze w ramach warsztatu jest to dzieło Giovanniego z Ciny.

Do początku lat 20-tych zmiany dotyczyły tylko Wawelu. Rozpowszechnianie się renesansu na pozostałe tereny, kościół Mariacki – zewnętrzny balkonik i wewnętrzna empora.

Nagrobek Jana Konarskiego, 1521, Wawel. Motyw przyciskania księgi do piersi – to może być pismo święte i modlitewnik, to równie dobrze może być książka zupełnie świecka. Umiłowanie księgi, zaznaczone przez przyciskanie do piersi – nowy trend. Cokół mógł być w różny sposób opracowany, ale wyraźnie nawiązano do dekoracji z antycznych nagrobków. Wśród sarkofagów antycznych – z girlandami. Z trzema lub dwoma. Bardzo przypominają rozwiązania, które są na tumbie Jana Konarskiego.

Szydłowiec – Nagrobek Mikołaja Szydłowieckiego, 1532, warsztat Berrecciego. Inne ułożenie postaci. Jest relief, nie rzeźba pełnoplastyczna. Późniejsza realizacja niż nagrobek Konarskiego. Postać uśpiona, ale poruszona. Teraz płyta umieszczona nie tak, jak pierwotnie. Pierwszy przykład figury typowo sansowinowskiej.

Pojawienie się dużej grupy portretów. Sztuka portretowa w XVI wieku prawie nie istnieje. Lepiej prezentuje się w miniatorstwie, ale tablicowych nie ma zachowanych. O rozwoju portretu i obecności można mówić na podstawie rzeźby nagrobnej. Może niekoniecznie późniejszej – gdy dochodzi do typizacji postaci. Fundatorzy starali się, by to były portrety. Starano się portretowość zachować, ale nie zawsze wychodziło. Różnie to bywało, w ramach warsztatu Berrecciego są to ujęcia portretowe. Zróżnicowanie wieku. Różnica w budowaniu fizjonomii. Zarówno król jak i tomicki to były modele „dostępne”. Tu jesteśmy tego pewni. Nie ma w tym czasie schematyzacji w oddaniu fizjonomii. Umiejętność mistrzów w różnicowaniu materii – miękkość skóry. Warte podkreślenia wizerunki, przy masowości i typizacji produkcji.

Tarnów, katedra, nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, 1521 – 30, 1560.

Opatów, kolegiata, nagrobek Ludwika Mikołaja Szydłowieckiego, 1525, warsztat Berrecciego. Pomnik wykonany w 1525 roku, upamiętnia zmarłe dziecko. Pierwszy przykład, który upamiętnia dziecko w sztuce europejskiej. Ciekawe zjawisko – są nagrobki powiązane z rodzicami, angielskie, ale nie tak wczesne. Musiało dojść do zmiany mentalności i stosunku do dziecka. Przy tak dużej umieralności dzieci, jaka była w tym czasie – dzieci 0-3 30% umieralności, do dorosłości dożywało także 30%. Nie dotyczy to tylko dzieci z najuboższych rodzin, ale dotykała każdej rodziny, nawet królewskich. Stąd też nagrobek, który upamiętnia dziecko, jest fenomenem na skalę trenów Kochanowskiego. Pierwszy nagrobek z postacią zmarłą uśpioną. Ciekawe ujecie, które pokazuje śpiące dziecko.

Nagrobek piętrowy – pierwsze przykłady – lata 30-ste.

...